master_admin

Στις 15 Νοεμβρίου 2018 κατατέθηκε στη Βουλή το Σχέδιο Νόμου για τις «Υποχρεώσεις αερομεταφορέων σχετικά με τα αρχεία επιβατών-προσαρμογή της νομοθεσίας στην οδηγία (ΕΕ) 2016/681».

Με την επιστολή που κατέθεσε στις 27 Νοεμβρίου, η Homo Digitalis απευθύνθηκε στο σύνολο των βουλευτών της Βουλής των Ελλήνων, θέλοντας να τους επιστήσει την προσοχή αναφορικά με το συγκεκριμένο Σχέδιο Νόμου το οποίο δεν διασφαλίζει τις εγγυήσεις, τις οποίες έχει επισημάνει το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) με την υπ’ αρ. 1/15 Γνωμοδότησή της 26ης Ιουλίου 2017 του επί της συμφωνίας ΕΕ-Καναδά σχετικά με τα αρχεία επιβατών αερομεταφορέων.

Σημειωτέον, τα εν λόγω δεδομένα (αρχεία επιβατών, γνωστά και ως δεδομένα PNR) μπορούν να φανερώνουν το μοτίβο των μετακινήσεων κάποιου ατόμου, όπως τον χρόνο του ταξιδιού, τον τόπο αναχώρησης και άφιξης, το email και τη διεύθυνσή του, καθώς και τους συνταξιδιώτες ενός ατόμου, αλλά ενδεχομένως ακόμη και συναφή στοιχεία κρατήσεων ξενοδοχείων κλπ, φανερώνοντας με αυτόν τον τρόπο πληροφορίες για μετακινήσεις επαγγελματικής ή προσωπικής φύσεως αλλά ακόμα και τον κύκλο κοινωνικών συναναστροφών αυτού, όπως φίλοι ή σύντροφοι.

Συγκεκριμένα, η Homo Digitalis παρατήρησε ότι:

1. H εθνική «μονάδα στοιχείων επιβατών» («ΜΣΕ») πρέπει να είναι μια αρχή αρμόδια για την πρόληψη, ανίχνευση, διερεύνηση και δίωξη τρομοκρατικών και σοβαρών εγκλημάτων ή τμήμα μιας τέτοιας αρχής
2. Στο Σχέδιο Νόμου υπάρχει έλλειψη συστήματος καταγραφής πρόσβασης στα στοιχεία PNR
3. Επίσης υπάρχει έλλειψη προηγούμενου δικαστικού ελέγχου για την χορήγηση δεδομένων PNR σε προανακριτικές και άλλες αρχές
4. Ο χρόνος διατήρησης των PNR δεδομένων δεν περιορίζεται στο απολύτως αναγκαίο διάστημα
5. Τα PNR δεδομένα ανηλίκων που διαβιβάζονται πρέπει να περιγράφονται με σαφήνεια και ακρίβεια
6. Τα PNR δεδομένα που διαβιβάζονται δεν πρέπει να φανερώνουν ούτε θρησκευτικές πεποιθήσεις ούτε πληροφορίες σχετικά με την υγεία του επιβάτη

Διαβάστε ολόκληρη την επιστολή εδώ.

Γράφουν οι Ιάσονας Χοντζόπουλος* και Κωνσταντίνος Κακαβούλης

Όταν επισκεπτόμαστε μία ιστοσελίδα για πρώτη φορά, εμφανίζεται το μήνυμα «Ο ιστότοπος αυτός χρησιμοποιεί cookies για βελτίωση της εμπειρίας του χρήστη».

Τι είναι όμως αυτά τα περιβόητα cookies; Βελτιώνουν πράγματι την εμπειρία μας στο διαδίκτυο; Και αν ναι, το κάνουν χωρίς κόστος; Πάμε να δώσουμε απαντήσεις στα πιο συχνά ερωτήματα.

Τι είναι τα cookies;

Είναι μικρά αρχεία με πληροφορίες που δημιουργούν οι ιστοσελίδες καθώς τις επισκεπτόμαστε. Είναι αντίστοιχα με μικρά αρχεία κειμένου, όπου συνήθως η πληροφορία είναι κωδικοποιημένη ή έχει τη μορφή ids, οπότε δε φαίνεται να έχει κάποια συνοχή όταν τη διαβάζει ένας άνθρωπος. Τα αρχεία αυτά και οι πληροφορίες που περιέχουν, δημιουργούνται από τον υπολογιστή στον οποίο τρέχει η ιστοσελίδα (server). Κάθε σελίδα χρησιμοποιεί μόνο τα cookies που η ίδια έχει δημιουργήσει.

Πού χρησιμεύουν τα cookies;

Εξυπηρετούν στο να προσθέτουν λειτουργικότητα στις ιστοσελίδες που επισκεπτόμαστε. Π.χ. χρησιμοποιούνται για να μας αναγνωρίσει κάποιο site. Καθώς δημιουργούνται από την ιστοσελίδα, δεν περιέχουν προσωπικές πληροφορίες.

Συνήθως αναγνωρίζουν τον browser που χρησιμοποιήσαμε κατά την προηγούμενη μας είσοδο. Η αρχή στην οποία βασίζονται οι ιστοσελίδες είναι πως κάθε κλικ που κάνουμε είναι ανεξάρτητο από τα προηγούμενα. Για να υποδηλώσουμε την σχέση συνέχειας μεταξύ δύο κλικ (στο ίδιο site) δημιουργήθηκαν τα cookies που μεταφέρουν αυτή την πληροφορία.

Υπάρχουν διαφορετικά είδη  cookies;

Ναι! Μπορούμε να διακρίνουμε τα cookies με βάση τη λειτουργικότητα που προσφέρουν σε απλά cookies, session cookies και tracking cookies.

1. Τα απλά cookies χρησιμεύουν για την αποθήκευση γενικών πληροφοριών. Τέτοιου είδους cookies χρησιμοποιούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα απλά και μόνο για να θυμούνται τα προϊόντα που έχουμε ήδη επιλέξει να αγοράσουμε. Άλλες πληροφορίες μπορεί να είναι τεχνικά χαρακτηριστικά, στατιστικά σχετικά με το πόσες φορές έχουμε επισκεφτεί τη σελίδα, ποια γλώσσα προτιμάμε, ποια διάταξη της σελίδας προτιμούμε κλπ.

2. Session Cookies: Τα πιο συνηθισμένα είναι τα authentication cookies που βοηθούν στην ταυτοποίηση του προφίλ μας, όπως αναφέραμε προηγουμένως. Ανάλογα με την εφαρμογή μπορούν να έχουν περιορισμένη διάρκεια (temporary cookies). Συνήθως μικρής διάρκειας cookies συναντάμε σε ιστοσελίδες τραπεζών, όπου μετά από ορισμένο χρόνο, για λόγους ασφαλείας λήγουν και πρέπει να εισάγουμε τα στοιχεία μας πάλι.

Σε άλλες περιπτώσεις, η επιλογή “Remember Me” or “Keep Me Logged In” τα ορίζει ενεργά μέχρι να επιλέξουμε ρητά αποσύνδεση του λογαριασμού (permanent cookies).

Αξίζει να σημειωθεί πως τα authentication cookies αποτελούν σημαντικό στοιχείο ασφάλειας στο διαδίκτυο και αποστέλλονται πάντα κωδικοποιημένα. Επίσης, υπάρχουν τεχνολογίες που μπορούν να αυξήσουν περισσότερο την ασφάλεια και την αξιοπιστία της πιστοποίησης και λειτουργούν παράλληλα με τα cookies.

3. Τέλος υπάρχουν τα tracking cookies. Τα third-party tracking cookies αποτελούν την πιο πολυσυζητημένη κατηγορία tracking cookies, καθώς εστιάζουν στη βελτίωση υπηρεσιών πέραν αυτών που προσφέρονται από την ιστοσελίδα. Σε αυτές τις υπηρεσίες συγκαταλέγεται και η προβολή διαφημίσεων. Συνεργαζόμενα sites αποκτούν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν cookies για να συλλέγουν πληροφορίες σχετικά με την πλοήγησή μας στο διαδίκτυο. Το γεγονός ότι τρίτες υπηρεσίες, πέρα από το ίδιο το site, μπορούν να εγκαθιστούν cookies επεκτείνει την χρήση τους πέρα απο τον πρωταρχικό λόγο δημιουργίας των cookies, τον οποίο εξυπηρετούν τα απλά cookies και τα authentication cookies και δεν είναι άλλος από τη βελτίωση των υπηρεσιών του αρχικού site.

Υπάρχουν εργαλεία που μας βοηθούν να ελέγξουμε την ροή των πληροφοριών που μοιραζόμαστε μέσω των cookies. Παρακάτω μπορούμε να δούμε ένα από αυτά τα εργαλεία όπου καταγράφεται ο διαμοιρασμός των πληροφοριών σε συνεργαζόμενες επιχειρήσεις.

Σας φαίνεται περίπλοκο; Δοκιμάστε και εσείς αυτό το εργαλείο για να δείτε live με ποιους μοιράζεστε κάθε κλικ που κάνετε ανά πάσα στιγμή στο διαδίκτυο!

Άρα τα cookies στοχεύουν εμένα;

Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, τα cookies συνήθως στοχεύουν στην αναγνώριση του browser που χρησιμοποιούμε και τη διεύθυνση IP μας. Τα cookies σπάνια περιέχουν προσωποποιημένα χαρακτηριστικά που υποδεικνύουν την ταυτότητα του χρήστη. Ο συνδυασμός των συγκεκριμένων στοιχείων με άλλες τρίτες πηγές μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ταυτοποίηση φυσικών προσώπων και για τον λόγο αυτό η λειτουργία των cookies ρυθμίζεται από τη νομοθεσία.

Τι προβλέπει η νομοθεσία για τα cookies;

Ο περιβόητος πλέον Γενικός Κανονισμός Προστασία Προσωπικών Δεδομένων (GDPR) περιλαμβάνει μία διάταξη και για τα cookies.

Συγκεκριμένα, στην παράγραφο 30, η οποία περιλαμβάνεται στο άρθρο 4 του Κανονισμού προβλέπει

“Τα φυσικά πρόσωπα μπορεί να συνδέονται με επιγραμμικά αναγνωριστικά στοιχεία ταυτότητας […]όπως διευθύνσεις διαδικτυακού πρωτοκόλλου, αναγνωριστικά cookies ή άλλα αναγνωριστικά στοιχεία […].Αυτά μπορεί να αφήνουν ίχνη τα οποία, ιδίως όταν συνδυαστούν με μοναδικά αναγνωριστικά στοιχεία ταυτότητας και άλλες πληροφορίες που λαμβάνουν οι εξυπηρετητές, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δημιουργηθεί το προφίλ των φυσικών προσώπων και να αναγνωριστεί η ταυτότητά τους.”

Με απλά λόγια αν τα cookies μπορούν να ταυτοποιήσουν ένα φυσικό πρόσωπο, τότε υπόκεινται στον GDPR. Ασφαλώς, δεν μπορούν όλα τα cookies να ταυτοποιήσουν ένα πρόσωπο, αλλά τα περισσότερα -αν συνδυαστούν με τρίτες πηγές- μπορούν.

Προκειμένου να είναι σύμφωνες με τον GDPR και να μην κινδυνεύουν από τα τεράστια πρόστιμα, τα οποία προβλέπει, οι ιστοσελίδες θα πρέπει είτε να σταματήσουν να συλλέγουν τα cookies, τα οποία μπορούν να ταυτοποιήσουν ένα φυσικό πρόσωπο, είτε να θεμελιώσουν έναν επαρκή και νόμιμο λόγο για τη συλλογή και την επεξεργασία των πληροφοριών αυτών.

Ποιες είναι όμως οι σημαντικότερες αλλαγές που επέφερε ο GDPR στη χρήση των cookies; Ας τις εξετάσουμε:

1. Δεν αρκεί, πλέον, η σιωπηρή συγκατάθεση στη χρήση cookies. Ο χρήστης της ιστοσελίδας θα πρέπει ρητά να παρέχει τη συγκατάθεσή του για την τοποθέτηση cookies από την ιστοσελίδα. Αυτός είναι και ο λόγος που εμφανίζονται αυτά τα μηνύματα που αναφέραμε στην αρχή του άρθρου μας, κάθε φορά που επισκεπτόμαστε μία νέα ιστοσελίδα. Αυτά τα μηνύματα ίσως φαίνονται απλώς ενοχλητικά εκ πρώτης όψεως, αλλά, έχοντας διαβάσει αυτό το άρθρο, ενδεχομένως να πρέπει να το σκεφτείτε και δεύτερη φορά πριν πατήσετε «Αποδέχομαι» την επόμενη φορά.

2. Το μήνυμα «χρησιμοποιώντας αυτή την ιστοσελίδα αποδέχεστε τη χρήση των cookies» δεν είναι αρκετό. Η παροχή της συγκατάθεσης του χρήστη πρέπει να είναι αυθεντική και σύμφωνη με την ελεύθερη βούλησή του: ο χρήστης πρέπει να έχει πράγματι επιλογή να μην αποδεχτεί την τοποθέτηση cookies.

3. Ο χρήστης πρέπει να έχει τη δυνατότητα να άρει τη συγκατάθεσή του με την ίδια ευκολία με την οποία την παρείχε. Επομένως, οι ιστοσελίδες θα πρέπει να παρέχουν στους χρήστες τη δυνατότητα να αλλάξουν γνώμη και να τροποποιήσουν την αρχική τους επιλογή ανά πάσα στιγμή, προσφέροντάς τους εύκολη και γρήγορη πρόσβαση στο σχετικό μενού – εξίσου εύκολη και γρήγορη με αυτήν που είχαν όταν επισκέφτηκαν για πρώτη φορά την ιστοσελίδα.

Τι μπορώ να κάνω αν μία ιστοσελίδα δε συμμορφώνεται με τις παραπάνω υποχρεώσεις της σχετικά με τα cookies;

Ρίξε μία ματιά στον οδηγό που έχει ετοιμάσει η Homo Digitalis για το τι μπορείς να κάνεις και σε ποιoν να απευθυνθείς αν αντιμετωπίζεις προβλήματα με την επεξεργασία των προσωπικών σου δεδομένων. Τα ίδια ακριβώς βήματα μπορείς να ακολουθήσεις και στην περίπτωση που κάποια ιστοσελίδα παραβιάζει τη νομοθεσία σχετικά με τα cookies.

Μπορεί μία ιστοσελίδα να λειτουργήσει χωρίς cookies;

Τα cookies ξεκάθαρα πολλαπλασίασαν τις δυνατότητες των sites και σε πολλές περιπτώσεις αύξησαν την ασφάλεια τους. Η χρήση τους αποτελεί ξεκάθαρα σχεδιαστική επιλογή για κάθε ιστοσελίδα, αλλά η χρήση μερικών έχει καθαρά τεχνικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα όπως αναφέραμε και προηγουμένως.

Τα cookies με τεχνικό χαρακτήρα είναι απαραίτητα. Οι ιστοσελίδες είναι προσβάσιμες από πληθώρα συσκευών και browsers. Οι διάφορες συσκευές και οι browsers απαιτούν ειδική μεταχείριση για τεχνικούς λόγους, οπότε η χρήση απλών cookies με τεχνικά δεδομένα κρίνεται αναγκαία. Με τον τρόπο αυτό αλλάζει η διάταξη του site ώστε να είναι ταιριάζει στις εκάστοτε ανάγκες, όπως για παράδειγμα η προσαρμογή του site σε κινητά τηλέφωνα και μικρές οθόνες.

Δεν ισχύει το ίδιο για τα tracking cookies. Η χρήση tracking cookies έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινότητας τα τελευταία χρόνια, κυρίως σχετικά με τον σκοπό για τον οποίο αξιοποιούνται τα δεδομένα που συλλέγονται. Για το λόγο αυτό η νομοθεσία επιχειρεί να φέρει από την αφάνεια την χρήση των cookies, δίνοντας περιθώρια επιλογών και δικαιώματα στους χρήστες. Παράλληλα, απαιτεί διαφάνεια στην χρήση τους από τις εταιρείες και προβλέπει πολύ μεγάλα πρόστιμα, με σκοπό οι εταιρείες να συμμορφωθούν πράγματι με τις υποχρεώσεις τους.

Η Homo Digitalis πιστή στις αξίες που πρεσβεύει, δεν τοποθετεί cookies στις συσκευές των επισκεπτών της ιστοσελίδας της προκειμένου να αναλύσει την αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού και της παρουσίασης της ιστοσελίδας μας ή τον έλεγχο της ταυτότητας των επισκεπτών της (tracking cookies).

Επομένως δεν καταγράφουμε τη δραστηριότητά σας στην ιστοσελίδα μας. Το μοναδικό cookie που χρησιμοποιεί η ιστοσελίδα μας ονομάζεται PHPSESSID.

Το συγκεκριμένο cookie δεν μπορεί να ταυτοποιήσει κανένα φυσικό πρόσωπο και δεν καταγράφει προσωπικά δεδομένα των χρηστών. Έχει καθαρά τεχνικό χαρακτήρα εξυπηρετώντας τη λειτουργία του server.

*Ο Ιάσονας Χοντζόπουλος είναι data scientist με έδρα την Ζυρίχη. Είναι ηλεκτρολόγος μηχανικός και μηχανικός ηλεκτρονικών υπολογιστών, απόφοιτος του ΕΜΠ και του ETH Zurich. 

* Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: https://www.howtogeek.com/327268/why-do-some-websites-have-pop-up-warnings-about-cookies/

Σήμερα, Δευτέρα 21 Νοεμβρίου 2018, η ApTI, η Privacy International, η ΕDRi και άλλες 15 οργανώσεις ψηφιακών δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της Homo Digitalis, απέστειλαν επιστολή στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων, με κοινοποίηση προς την Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα της Ρουμανίας και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Αίτια αποτελεί η καταστρατήγηση των διατάξεων του δικαίου προστασίας προσωπικών δεδομένων προκειμένου να αποκαλυφθούν οι δημοσιογραφικές πηγές πίσω από το RISE Project στην Ρουμανία. Το συγκεκριμένο πρότζεκτ αποσκοπεί στην αποκάλυψη ειδήσεων σχετικά με ζητήματα δολιοφθοράς και ξέπλυμα μαύρου χρήματος. Με αυτήν την επιστολή οι οργανώσεις ζητούν να σταματήσει η κατάχρηση των διατάξεων του GDPR που απειλεί την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης στην Ρουμανία.

Μάθετε περισσότερα  εδώ και δείτε την επιστολή εδώ.

«Αγαπητέ Mark Zuckerberg,

Τι κοινό έχουν το Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφεια, ένας Δανός βουλευτής και ένας παρουσιαστής ειδήσεων από τις Φιλιπίννες; Έχουν όλοι υπάρξει υποκείμενα κακής εφαρμογής των κοινοτικών προτύπων του Facebook. Όμως, σε αντίθεση με το μέσο χρήστη, ο καθένας από αυτούς κίνησε την προσοχή των μέσων ενημέρωσης, μπόρεσε να έρθει σε επαφή με το προσωπικό του Facebook και, σε κάποιες περιπτώσεις, να λάβει μία επίσημη απολογία και να επαναφέρει το περιεχόμενο που είχε δημοσιεύσει στο Facebook. Για τους περισσότερους χρήστες, το περιεχόμενο που διαγράφει το Facebook, δεν επαναφέρεται ποτέ και μπορεί να απαγορευτεί η χρήση της πλατφόρμας για κάποιους χρήστες, ακόμα και σε περιπτώσεις λάθους.»

‘Ετσι ξεκινάει η επιστολή που έστειλαν 80 οργανώσεις από όλο τον κόσμο στο Διευθύνοντα Σύμβουλο και Πρόεδρο του Facebook. Ανάμεσα τους ήταν οι σημαντικότερες οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα των ψηφιακών δικαιωμάτων. Από ελληνικής πλευράς, την επιστολή υπέγραψε η Homo Digitalis.

Με την επιστολή αυτή, ζητήσαμε από το Facebook:

– Να δημιουργήσει και να θέσει σε εφαρμογή ένα μηχανισμό μέσα από τον οποίο οι χρήστες θα μπορούν να προβάλλουν τις αντιρρήσεις τους για τη διαγραφή περιεχομένου που δημοσίευσαν στην πλατφόρμα,

– το περιεχόμενο που διαγράφηκε από το Facebook να επανεξετάζεται από έναν άνθρωπο και όχι από κάποιον αλγόριθμο, όταν ένας χρήστης υποβάλλει ένσταση κατά της διαγραφής αυτής,

– να δίνει σαφείς, λεπτομερείς και προσωπικές εξηγήσεις στον κάθε χρήστη σχετικά με τους λόγους για τους οποίους διαγράφηκε η δημοσίευσή του,

– να ενημερώνει το χρήστη για το δικαίωμά του να ασκήσει ένσταση κατά της διαγραφής αυτής,

– να δημοσιοποιεί συχνά στοιχεία σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους εφαρμόζει τις πολιτικές του σχετικά με τη διαγραφή περιεχομένου.

Με πάνω από δύο δισεκατομμύρια χρήστες, το Facebook είναι η μεγαλύτερη πλατφόρμα επικοινωνίας παγκοσμίως. Είναι λογικό κάποιες από τις αποφάσεις που λαμβάνονται είτε από τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που χρησιμοποιεί είτε από το ανθρώπινο προσωπικό που απασχολεί σχετικά με τη διαγραφή περιεχομένου, να είναι λανθασμένες.

Οι χρήστες πρέπει να διασφαλίζονται απέναντι σε τέτοια πιθανά λάθη και να έχουν το δικαίωμα να ζητήσουν επανεξέταση της διαγραφής που έγινε σε βάρος τους.

Ολόκληρη η επιστολή είναι διαθέσιμη στα αγγλικά εδώ.

Μία online διαμάχη στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης

Της Αναστασίας Καραγιάννη*

Οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προσφέρουν έναν τεράστιο χώρο σε όλους τους χρήστες προκειμένου να μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους και να ενημερώνονται. Με αυτόν τον τρόπο, η ροή της πληροφορίας είναι ελεύθερη, και πρέπει να είναι ελεύθερη. Η πληροφορία, όμως, κάποιες φορές μπορεί να είναι και ‘επικίνδυνη’. Η λεγόμενη ρητορική μίσους, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, μπορεί να οριστεί ως «κάθε μορφή έκφρασης που διαδίδει, υποκινεί, προωθεί ή δικαιολογεί το ρατσιστικό μίσος, την ξενοφοβία, τον αντισημιτισμό ή άλλες μορφές μίσους που βασίζονται στη μισαλλοδοξία, συμπεριλαμβανομένων αυτής που εκφράζεται μέσω του επιθετικού εθνικισμού και εθνοκεντρισμού, των διακρίσεων και της εχθρότητας κατά των μειονοτήτων και των μεταναστών».

Ένα πλαίσιο που μπορεί να προσδιορίσει μια πράξη ρητορικής μίσους θα μπορούσε να βασιστεί στον χαρακτήρα και τη δημοτικότητα του ομιλητή, στην συναισθηματική κατάσταση του ακροατηρίου, στο περιεχόμενο της πράξης καθεαυτής ως παρακίνηση σε μίσος, στο κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου εκδηλώνεται η πράξη και στα μέσα που χρησιμοποιούνται για τη διάδοσή του, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας που χρησιμοποιείται. Καθοριστικό ρόλο για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους έχει παίξει και η Απόφαση- Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της 28ης Νοεμβρίου του 2008 σχετικά με την αντιμετώπιση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και την αλληλεπίδρασή τους με την ελευθερία της έκφρασης, ενώ με αυτήν τονίζεται και η εθνική συνεργασία των κρατών μελών, κυρίως στο άρθρο 1 παράγραφος 1, στο άρθρο 3 και στο άρθρο 4.

Ωστόσο, κάποιες φορές δημιουργείται μία ‘αντιπαράθεση’ μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα πλαίσια της ρητορικής μίσους. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στο ειδικό καθεστώς για την παιδική προστασία, το οποίο αναγνωρίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το άρθρο 2 της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού σχετικά με την ευημερία του παιδιού αντιτίθεται στο άρθρο 13 αυτής σχετικά με την ελευθερία της πληροφόρησης. Έτσι, η ελευθερία της έκφρασης και του λόγου ενδέχεται να συγκρούεται με τα προστατευτικά μέτρα που θα περιορίζουν την πρόσβαση του παιδιού σε ορισμένες δραστηριότητες στο διαδίκτυο. Παρά τη ‘διαμάχη’ αυτή, η παιδική προστασία και η ελευθερία της έκφρασης συγκλίνουν στην ανάγκη προστασίας των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που βασίζονται στις θεμελιώδεις αξίες της ανθρώπινης αυτονομίας και αξιοπρέπειας.

Για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συμφώνησε με το Facebook, τη Microsoft, το Twitter και το YouTube τον Μάιο του 2016, και αργότερα το 2018 με το Instagram, την Google+, το Snapchat και την Dailymotion για την υιοθέτηση ενός Κώδικα Δεοντολογίας, προκειμένου οι πλατφόρμες αυτές να δώσουν τη δυνατότητα στους χρήστες να αναφέρουν περιστατικά ρητορικής μίσους, ενισχύοντας την υποστήριξη της κοινωνίας των πολιτών καθώς και τον συντονισμό με τις εθνικές αρχές. Συμφώνησαν, επιπλέον, να αξιολογούν τις κοινοποιήσεις των χρηστών σύμφωνα με την ευρωπαϊκή και την εθνική νομοθεσία σχετικά με την ρητορική μίσους και δεσμεύτηκαν να αφαιρούν, εάν είναι απαραίτητο, τις κοινοποιήσεις που αξιολογούνται ως ‘παράνομες’.

Ωστόσο, διαφορετικοί κίνδυνοι ενδέχεται να απαιτούν και διαφορετικές ενέργειες. Μια διάκριση μεταξύ των κινδύνων για την παιδική προστασία επισημαίνει η Sonia Livingstone, η οποία εντόπισε τέσσερις τύπους κινδύνων: τους εμπορικούς,  τους κινδύνους επίθεσης ή βίας εναντίον των παιδιών, τους κινδύνους σεξουαλικής κακοποίησης, εκμετάλλευσης κλπ εναντίον τους, και τους κινδύνους που θίγουν αξίες, όπως η ρητορική μίσους. Οι κίνδυνοι αυτοί διακρίνονται περαιτέρω ανάλογα με την συμμετοχή των παιδιών σε αυτούς: ως παραλήπτες, ως συμμετέχοντες και ως δράστες. Και οι δύο διακρίσεις τονίζουν τη σημασία της χάραξης φιλικής πολιτικής προς το παιδί.

Μία τέτοια πολιτική ανιχνεύεται στο άρθρο 6 και 8 του Νέου Κανονισμού για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, καθώς και στο Προοίμιο 58 αυτού. Πιο αναλυτικά, στα άρθρα 6 και 8 του ΓΚΠΔ (GDPR), η Επιτροπή εισάγει την συγκατάθεση των γονέων ή των ασκούντων την γονική μέριμνα ως μέσο νομιμοποίησης της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων του παιδιού στο διαδίκτυο. Η ηλικία των 13 ετών είναι το όριο από το οποίο εξαρτάται αν η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων των παιδιών θα υπόκειται σε λιγότερους νομικούς περιορισμούς.

Στην πράξη, μ’ αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά χωρίζονται σε δύο ηλικιακές ομάδες: τα παιδιά που είναι σε θέση να συναινέσουν στην επεξεργασία των προσωπικών τους δεδομένων, ηλικίας 13-16 ετών, και τα παιδιά που εξαρτώνται από τη γονική συναίνεση για την συμπεριφορά τους στο διαδίκτυο, από 0 έως 13 ετών. Η χάραξη μιας τέτοιας αυστηρής γραμμής έρχεται σε αντίθεση με  τα στάδια της σωματικής και κοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού. Επίσης, η γονική συναίνεση χρειάζεται να εξετάζεται κάθε φορά από νομική σκοπιά, κατά πόσο το προτεινόμενο μέτρο εν προκειμένω είναι ανάλογο και εάν συμβαδίζει με το πλαίσιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Η γονική συναίνεση αντιτίθεται, έτσι, σε κάποιες περιπτώσεις με το δικαίωμα συμμετοχής του παιδιού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που το αφορούν, δικαίωμα που προστατεύεται από την Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού και αναγνωρίζεται τόσο από την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και από τα κράτη μέλη της. Τα δικαιώματα του παιδιού στην ελευθερία της έκφρασης και της ιδιωτικής ζωής μπορούν να υπονομευθούν σε περίπτωση που η πρόσβαση των παιδιών στην πληροφορία μπορεί να περιοριστεί και να εξαρτηθεί από τους γονείς. Επίσης, το πεδίο εφαρμογής του δικαιώματός τους στην ιδιωτική ζωή συρρικνώνεται, καθώς οι γονείς θα πρέπει να παρεμβαίνουν στην ιδιωτική ζωή των παιδιών για να κάνουν τις αντίστοιχες επιλογές, όπως για παράδειγμα στην δημιουργία προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ως εκ τούτου, παρατηρείται ότι η γονική συναίνεση μπορεί ενίοτε να αντιβαίνει στις βασικές αρχές του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται από την Σύμβαση.

Παρ’ όλα αυτά, σίγουρα ο ρόλος των γονέων είναι σημαντικός και καθοριστικός για την προστασία του παιδιού. Αν και είναι ‘παιδιά της ψηφιακής εποχής’, δε διαθέτουν πλήρεις ψηφιακές δεξιότητες. Μια πρόσφατη μελέτη του EU Kids Online δείχνει ότι, παρόλο που το 43% των ερωτηθέντων παιδιών πιστεύουν ότι γνωρίζουν περισσότερα για το διαδίκτυο από τους γονείς τους, δεν διαθέτουν ψηφιακές δεξιότητες, όπως το κλείδωμα ανεπιθύμητων επικοινωνιών, την αλλαγή των ρυθμίσεων απορρήτου στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης και την κριτική αξιολόγηση της πληροφορίας στην οποία έχουν πρόσβαση.

Συνοψίζοντας, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης είναι από τους πιο σημαντικούς παίκτες στη διαδικτυακή αγορά. Το επιχειρηματικό μοντέλο τους βασίζεται στην επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών τους. Ένα μεγάλο και πραγματικά ενεργό μέρος αυτών των χρηστών είναι παιδιά, τα οποία εξαρτώνται από την παρουσία αυτών των μεγάλων εταιρειών στην καθημερινότητά τους και αναπτύσσουν μία ισχυρή καταναλωτική σχέση μαζί τους. Η ύπαρξη αυτών των Κωδίκων Συμπεριφοράς είναι πραγματικά σημαντική, διότι συμπληρώνει τις ισχύουσες νομικές διατάξεις και προσφέρει υψηλό επίπεδο προστασίας. Εξίσου σημαντική είναι και η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Επομένως, πρέπει να βρεθεί μια προσεκτική ισορροπία μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και της προστασίας των παιδιών.

*Η Αναστασία Καραγιάννη είναι νομικός με εξειδίκευση στα ψηφιακά δικαιώματα των παιδιών. Είναι μέλος της Homo Digitalis και συνδημιουργός της ChildAct, η οποία έχει ως σκοπό την προστασία των ψηφιακών δικαιωμάτων των παιδιών. Στις 8 Νοεμβρίου εκπροσώπησε τη Homo Digitalis στη συνεδρίαση με θέμα ‘Facebook και άλλοι κοινωνικοί κίνδυνοι’, που έλαβε χώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Στις 8 Νοεμβρίου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έλαβε χώρα συνεδρίαση με θέμα ‘Facebook και άλλοι κοινωνικοί κίνδυνοι’. Η συνεδρίαση διοργανώθηκε από την κοινοβουλευτική ομάδα του Έλληνα Ευρωβουλευτή, κυρίου Στέλιου Κούλογλου. Η Homo Digitalis ήταν προσκεκλημένη του κυρίου Κούλογλου και εκπροσωπήθηκε από την Αναστασία Καραγιάννη.*

Η τοποθέτηση της Homo Digitalis επικεντρώθηκε στο ζήτημα της ρητορικής μίσους και στην παιδική προστασία στο διαδίκτυο.

Συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος αναπτύξαμε τον ορισμό της ρητορικής μίσους και τις παραμέτρους στις οποίες βασίζεται. Αφού αναφερθήκαμε στο ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο για τον περιορισμό της ρητορικής μίσους, τονίσαμε τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ιδιαίτερα, τα μέλη του Ευρωκοινοβουλίου έχουν αναλάβει  σημαντική δράση, κάνοντας μάλιστα έκκληση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την δημιουργία ενός ευρωπαϊκού μηχανισμού, ο οποίος θα προωθήσει νομοθετικά μέτρα με σκοπό την μεγαλύτερη προστασία των προσωπικών δεδομένων των παιδιών.

Παρ’ όλο που τα παιδιά θεωρούνται ‘ψηφιακά εξοικειωμένα’, δεν έχουν αναπτύξει τους απαραίτητους μηχανισμούς για την αυτοπροστασία τους στο διαδίκτυο, όπως ο αποκλεισμός ανεπιθύμητου υλικού και κριτική αξιολόγηση του περιεχομένου που έρχονται σε επαφή. Η ανάγκη της γονικής συναίνεσης, αν και απαραίτητη για την παιδική προστασία, αντιτίθεται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις στην ιδέα της συμμετοχής των παιδιών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που τα αφορά.

Ανάμεσα στους καταξιωμένους ομιλητές, ήταν και ο Cox Leonard, Αντιπρόεδρος Δημοσίων Σχέσεων της Qwant, ο οποίος ευχαρίστησε θερμά τη Homo Digitalis που ανέφερε την Qwant Junior ως εναλλακτική μηχανή αναζήτησης φιλικής για τα παιδιά. Ακόμη, η Ευρωβουλευτής Cornelia Ernst έκρινε σημαντική την αναφορά μας στην καταναλωτική σχέση των παιδιών με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στην ανάγκη προστασίας των προσωπικών τους δεδομένων.

Κλείνοντας, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον κύριο Κούλογλου και την ομάδα του, που μας προσκάλεσε ως Ομιλητές και μας έδωσε μ’ αυτόν τον τρόπο την δυνατότητα να θίξουμε το ζήτημα των ψηφιακών δικαιωμάτων του παιδιού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (GDPR) τέθηκε σε εφαρμογή στις 25 Μαΐου 2018 και άλλαξε σημαντικά την προστασία των προσωπικών δεδομένων και στη χώρα μας. Δημιούργησε μάλιστα πολλά δικαιώματα για τους πολίτες. Μεταξύ άλλων, ο Κανονισμός προβλέπει τη δημιουργία της θέσης του Υπευθύνου Προστασίας Δεδομένων (Data Protection Officer – ευρέως γνωστού ως DPO). Συναντηθήκαμε με τον Εμμανουήλ Τζιβιέρη*, DPO στην Επενδυτική Τράπεζα Ελλάδας για να μας εξηγήσει περισσότερα για αυτή τη νέα θέση.

– Μιλήστε μας για το ρόλο του DPO. Είναι κάτι νέο;

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναφέρονται στο ρόλο του DPO σαν να πρόκειται για μια καινοτομία, ένα νεωτερισμό του GDPR, κάτι που δεν είναι απολύτως ακριβές. Ο όρος δεν είναι άγνωστος. Υπήρχε και στην Ευρωπαϊκή Οδηγία 95/46, υπήρχε και στον ελληνικό νόμο 3979/2011 για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση, υπήρχε και στη Γερμανία, αλλά στην πράξη δεν είχε χρησιμοποιηθεί, τουλάχιστον όχι σε τέτοια έκταση. Αυτό άλλαξε με την εφαρμογή του GDPR, που προβλέπει τον υποχρεωτικό ορισμό DPO, αρχής γενομένης από την 25η Μαΐου 2018, για τρεις βασικές κατηγορίες οργανισμών και επιχειρήσεων:

α) Δημόσιες αρχές και φορείς, εκτός των δικαστηρίων.

β) Οργανισμούς των οποίων οι βασικές δραστηριότητες απαιτούν τακτική και συστηματική παρακολούθηση των υποκειμένων σε μεγάλη κλίμακα.

γ) Οργανισμούς που επεξεργάζονται προσωπικά δεδομένα ειδικών κατηγοριών, όπως γενετικά, βιομετρικά, δεδομένα υγείας κλπ.

– Μου δίνετε την αφορμή να σας ρωτήσω για τον βαθμό ετοιμότητας των επιχειρήσεων την 25^η Μαΐου. Είχαν προλάβει να ορίσουν DPO οι ελληνικές επιχειρήσεις και οργανισμοί;

Δεν έχω εικόνα του συνόλου των ελληνικών επιχειρήσεων και δημόσιων οργανισμών, ώστε να απαντήσω στην ερώτησή σας, αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι ο κανόνας «της τελευταίας στιγμής» δεν γνώρισε εξαίρεση ούτε στην περίπτωση του GDPR. Να υπενθυμίσω στο σημείο αυτό ότι ο Κανονισμός ψηφίστηκε τον Απρίλιο του 2016, πράγμα που σημαίνει ότι όλοι οι υπόχρεοι είχαν στη διάθεσή τους δύο και πλέον χρόνια προκειμένου να συμμορφωθούν με τις επιταγές του, μεταξύ των οποίων και ο ορισμός DPO. Ακόμα και η ενσωμάτωση του Κανονισμού στην εθνική νομοθεσία των κρατών-μελών καθυστέρησε χαρακτηριστικά. Λίγες μόλις ημέρες μετά την έναρξη της εφαρμογής του, η Ευρωπαία Επίτροπος αρμόδια για θέματα δικαιοσύνης απηύθυνε προειδοποίηση σε 8 κράτη-μέλη (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα) και τα κάλεσε να επιταχύνουν τις διαδικασίες συμμόρφωσής τους.

– Πώς θα περιγράφατε τον ρόλο του DPO σε έναν οργανισμό;

Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για το ρόλο που καλείται να διαδραματίσει ο DPO σε έναν οργανισμό. Έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι θα είναι το «μακρύ χέρι» της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, ή αλλιώς «τα μάτια και τα αυτιά της» εντός του οργανισμού. Έχει ακουστεί, επίσης, ότι θα είναι ένας άτυπος εσωτερικός ελεγκτής, που μπορεί να διενεργεί ελέγχους  και να κοινοποιεί τα πορίσματα του στην Αρχή. Ωστόσο, δεν μπορούμε να επιβεβαιώσουμε κάποια από τις θεωρίες αυτές, τη στιγμή που είναι σε εξέλιξη η νομοθετική διαδικασία και αναμένουμε τον ελληνικό νόμο. Το μόνο βέβαιο είναι πως ο DPO θα είναι ένας δίαυλος επικοινωνίας, ή αλλιώς ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του οργανισμού και της εποπτικής Αρχής και θα είναι επιφορτισμένος με τα καθήκοντα που του αναθέτει ο Κανονισμός στο άρθρο 39, όπως η παρακολούθηση της συμμόρφωσης του οργανισμού με τον Κανονισμό, η παροχή συμβουλών προς την επιχείρηση, η ενημέρωση του προσωπικού, η γνωμοδότηση για τη διενέργεια εκτίμησης αντικτύπου κλπ.

– Πόσο σημαντικά είναι τα προσωπικά δεδομένα των υποκειμένων, τα οποία διαχειρίζεται και επεξεργάζεται μία επιχείρηση;

Υπάρχουν ολόκληρα επιχειρηματικά μοντέλα που βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά στην επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Παράλληλα, ο ψηφιακός κόσμος εξελίσσεται ραγδαία, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα άυλο περιβάλλον όπου υπάρχουν παντού διάσπαρτες πληροφορίες για τα άτομα, τις καταναλωτικές προτιμήσεις και τις ανάγκες τους. Δείτε τι συμβαίνει με τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες σήμερα και συγκρίνετέ το με προηγούμενες δεκαετίες. Δείτε τι έρχεται με την τεχνητή νοημοσύνη. Πραγματική κοσμογονία. Αντιλαμβάνεστε, λοιπόν, τη σημασία  ενός νομοθετήματος, όπως το GDPR, που κάνει αυστηρότερο το πλαίσιο για την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων, σε μια εποχή όπου τα προσωπικά δεδομένα και ο έλεγχος τους εξελίσσονται σε καθοριστικό παράγονται για τη βιωσιμότητα, την ανταγωνιστικότητα και την περαιτέρω ανάπτυξη των επιχειρήσεων.

– Ποιά θεωρείτε ότι είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για έναν DPO?

Οι προκλήσεις έχουν να κάνουν κυρίως με τις καινοτομίες που εισάγει ο Κανονισμός, σχετικά με τη γενικότερη λειτουργία μιας οντότητας. Όπως αντιλαμβάνεστε, πρόκειται για ένα νομοθέτημα που αλλάζει τη στρατηγική και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν οι οργανισμοί και οι επιχειρήσεις μέχρι σήμερα.

Ο DPO, συνεπώς, ως ενορχηστρωτής της διαδικασίας συμμόρφωσης, καλείται να αναμετρηθεί με τη συνήθεια, που είναι ο μεγαλύτερος εχθρός μιας υγιούς επιχείρησης. Καλείται να δημιουργήσει εντός της εταιρίας μια νέα κουλτούρα, που αντιμετωπίζει τα προσωπικά δεδομένα με σεβασμό και αίσθημα ευθύνης.

– Ο καταναλωτής μπορεί να έρθει σε απευθείας επαφή με τον DPO?

Ο Κανονισμός προβλέπει την υποχρέωση για διαφανή επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων. Στο πλαίσιο αυτό, ο οργανισμός υποχρεούται να κοινοποιεί τα στοιχεία επικοινωνίας του DPO σε όλα τα υποκείμενα των δεδομένων, διευκολύνοντας την επικοινωνία μαζί του.

Κάθε ενδιαφερόμενος, λοιπόν, μπορεί να έρθει σε επαφή μαζί του για να ενημερωθεί, μεταξύ άλλων, για τις κατηγορίες των υπό επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, τους σκοπούς επεξεργασίας, τους πιθανούς αποδέκτες των δεδομένων και, κυρίως, για τα δικαιώματά του, όπως απορρέουν από τον Κανονισμό.

– Τι δείχνουν τα στοιχεία μέχρι στιγμής; Υπάρχει ανταπόκριση και ενδιαφέρον του κόσμου για την προστασία των προσωπικών τους δεδομένων;

Θυμηθείτε τις πρώτες ημέρες εφαρμογής του Κανονισμού και τα δεκάδες πανομοιότυπα μηνύματα που λάβαμε από διάφορες επιχειρήσεις, e-shops, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κλπ. Θα έλεγε ψέματα όποιος ισχυριζόταν ότι δεν ενοχλήθηκε από αυτό τον καταιγισμό πληροφόρησης και δεν διέγραψε αβλεπεί τα περισσότερα από αυτά τα μηνύματα. Αυτό το αρνητικό κλίμα έδωσε την εντύπωση ότι η αποστολή των ενημερωτικών δελτίων μάλλον απομάκρυνε το κοινό, παρά το ευαισθητοποίησε.

Το κλίμα αυτό σιγά σιγά αντιστρέφεται. Τα μηνύματα που λαμβάνουμε από την καθημερινή επικοινωνία με το κοινό, όπως και τα αποτελέσματα μιας πρόσφατης έρευνας σχετικά με το επίπεδο ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των Ελλήνων πάνω σε θέματα προστασίας προσωπικών δεδομένων, είναι ενθαρρυντικά. Ποσοστό μεγαλύτερο του 80% δήλωσε ότι είναι ενήμερο για τον νέο Κανονισμό, ενώ το 77% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι έχουν γίνει πιο προσεκτικοί στον τρόπο με τον οποίο διαθέτουν τα προσωπικά τους στοιχεία. Αν οι αριθμοί λένε την αλήθεια, τότε είμαστε σε πολύ καλό δρόμο. Η πρόοδος αυτή οφείλεται κατά μεγάλο βαθμό και σε πρωτοβουλίες, όπως η δική σας, Homo Digitalis, που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού, αλλά κυρίως φροντίζουν για τη σωστή και υπεύθυνη ενημέρωσή του.

– Πώς βλέπετε το μέλλον των επιχειρήσεων σε αυτόν τον ψηφιακό κόσμο;

Δεν είμαι καλός στις προβλέψεις, αλλά αυτό που μπορώ να πω είναι πως η συμμόρφωση με τον Κανονισμό είναι η πρώτη μεγάλη δοκιμασία που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι επιχειρήσεις σε αυτό το πεδίο. Ακολουθούν άλλες δοκιμασίες, πιο απαιτητικές. Τα αποτελέσματα αυτής της πρώτης άσκησης θα φανερώσουν το βαθμό ετοιμότητας των οργανισμών για την προσαρμογή στις νέες απαιτήσεις και στα νέα επιχειρηματικά μοντέλα του ψηφιακού κόσμου. Αυτές που θα περάσουν το τεστ με επιτυχία έχουν κάθε λόγο να αισιοδοξούν ότι θα παραμείνουν ανταγωνιστικές, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες, για τις οποίες, δυστυχώς, το μέλλον δεν προδιαγράφεται ευοίωνο.

*Ο Εμμανουήλ Τζιβιέρης είναι απόφοιτος της Νομικής Σχολής Αθηνών, κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου στο Δημόσιο Δίκαιο από το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Μεταπτυχιακού τίτλου στο Δίκαιο και τα Οικονομικά από το Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Εργάζεται ως DPO στην Επενδυτική Τράπεζα Ελλάδας.