Γράφει ο Γιάννης Ντόκος*
Τα φυσικά και ψυχικά χαρακτηριστικά από τα οποία απαρτιζόμαστε όλοι οι άνθρωποι περιγράφουν όχι μόνο την εμφάνισή μας, αλλά και το χαρακτήρα, την ιδιοσυγκρασία, τη συμπεριφορά μας, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούμε απέναντι σε άτομα και καταστάσεις. Μπορεί να χαρακτηριστεί κανείς, επομένως, ως οξυδερκής, αθλητικός, ή συνεπής στις υποχρεώσεις του, βάσει των όσων παρατηρούν οι συνάνθρωποί του για τον ίδιο.
Ο ψηφιακός μας εαυτός
Με την επέκταση του Ίντερνετ και των σύγχρονων τεχνολογικών επιτευγμάτων, αυτοί οι χαρακτηρισμοί δεν περιορίζονται πλέον στο παραδοσιακό κοινωνικό περιβάλλον (όπως ένα σχολείο ή το οικογενειακό περιβάλλον κάποιου). Εισέρχονται πλέον και στο διαδίκτυο, το οποίο, με τη χρήση μέσων όπως τα κινητά τηλέφωνα, διευκολύνει τη συλλογή των στοιχείων του ατόμου, τα οποία του προσδίδουν έναν αντίστοιχο χαρακτηρισμό. Η δημιουργία προφίλ, συνεπώς, υπερβαίνει τον κατ’ εξοχήν φυσικό κόσμο και ανάγεται στα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα που όλοι χρησιμοποιούμε, επηρεάζοντας έτσι τη ζωή μας με τρόπους που ίσως να μην αντιλαμβανόμαστε.
Τα πιο συνήθη παραδείγματα
Ένα παράδειγμα αυτής της «αόρατης» επιρροής αποτελεί η αγορά αεροπορικών εισιτηρίων διαδικτυακά. Τα ηλεκτρονικά καταστήματα παροχής τέτοιων εισιτηρίων δημιουργούν το προφίλ του κάθε χρήστη, το οποίο αποτελείται, μεταξύ άλλων, από τη μάρκα του υπολογιστή που ο χρήστης χρησιμοποιεί για την αγορά. Η χρήση ακριβού υπολογιστή (πχ. Apple) καταγράφεται αυτόματα, και ο χρήστης χρεώνεται περισσότερο για το εισιτήριο, με το σκεπτικό ότι, εφόσον είναι κάτοχος ακριβού υπολογιστή, έχει και την οικονομική ικανότητα να πληρώσει το ακριβότερο εισιτήριο.
Η δημιουργία προφίλ στον ηλεκτρονικό κόσμο συμβαίνει, συνήθως, με τον εξής τρόπο: μια ηλεκτρονική συσκευή, μέσω κατάλληλου λογισμικού και σύνδεσης στο διαδίκτυο, συλλέγει προσωπικά δεδομένα του χρήστη της (με, αλλά και κάποιες φορές δίχως τη γνώση και συγκατάθεση αυτού), τα οποία αποθηκεύονται σε ποικίλα μέσα, και αρχειοθετούνται ανάλογα με το περιεχόμενό τους.
Κλασσικό παράδειγμα είναι οι συστάσεις της υπηρεσίας YouTube, οι οποίες βασίζονται στις θεάσεις (views) του χρήστη και στη γενική διαδικτυακή του συμπεριφορά. Το YouTube καταγράφει αυτόματα κάθε βίντεο που ο χρήστης παρακολουθεί και δημιουργεί το αντίστοιχο προφίλ (πχ. Ο Γιάννης έχει παρακολουθήσει 70% βίντεο με θέμα σκύλους, και 30% βίντεο με θέμα το ποδόσφαιρο). Ανάλογα με το προφίλ του χρήστη, η υπηρεσία τού προωθεί υλικό η οποία αυτή κρίνει πως ανταποκρίνεται στο προφίλ αυτό (δηλαδή προώθηση στον Γιάννη περισσότερων βίντεο με σκύλους και λιγότερων σχετικά με το ποδόσφαιρο).
Η μία όψη του νομίσματος
Η δημιουργία τέτοιων προφίλ μπορεί να έχει και θετικές, μα και αρνητικές επιπτώσεις όταν εφαρμόζεται προκειμένου να κατηγοριοποιήσει κάποιον με βάση τα χαρακτηριστικά του (όπως είναι η εχεμύθεια, η φερεγγυότητα, η ενεργητικότητα ή οι μουσικές προτιμήσεις κάποιου). Στα θετικά της τεχνικής αυτής συγκαταλέγεται η χρήση του δημιουργημένου προφίλ προκειμένου να παρασχεθούν στο χρήστη προϊόντα και υπηρεσίες που πράγματι ταιριάζουν σε αυτόν. Επιπρόσθετα, το προφίλ δημιουργεί ευκολία χρήσης των πλατφορμών και υπηρεσιών που το επιστρατεύουν, μιας και ο χρήστης αποκτά πλέον μία ηλεκτρονική ταυτότητα η οποία τον βοηθά να πλοηγείται ευκολότερα στο διαδίκτυο και να εξυπηρετείται βάση αυτής (αυτό συμβαίνει με διαδικτυακά καταστήματα όπως το Amazon, στα οποία ο χρήστης λαμβάνει προτάσεις για προϊόντα που το σύστημα θεωρεί πως ανταποκρίνονται στο προφίλ του). Ο χρήστης, με άλλα λόγια, είναι ταυτοποιημένος με βάση τις πληροφορίες του προφίλ του.
Η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος
Η δημιουργία προφίλ ενός ατόμου, ωστόσο, έχει και αρνητικά. Αρχικά, το προφίλ ενός ατόμου είναι όσο καίριο και ακριβές, όσο τα δεδομένα που λαμβάνονται υπόψη για τη δημιουργία του, όπως και από την αποτελεσματικότητα του αλγορίθμου που το σύστημα συλλογής των σχετικών δεδομένων χρησιμοποιεί. Ανακριβή δεδομένα και αναποτελεσματικοί αλγόριθμοι θα φτιάξουν ένα προφίλ που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Οι επιπτώσεις
Οι επιπτώσεις των παραπάνω μπορεί να είναι ιδιαίτερα βαρυσήμαντες για ένα άτομο. Ένα ανακριβές προφίλ μπορεί να οδηγήσει στην παροχή και προώθηση ανεπιθύμητων υπηρεσιών, προϊόντων ή περιεχομένου, μπορεί όμως και να συνδράμει στη λήψη σημαντικών αποφάσεων εις βάρος κάποιου, οι οποίες έχουν ως αιτία το ανακριβές προφίλ. Αξίζει να σκεφτούμε τί επιπτώσεις μπορεί να έχει η άρνηση χορήγησης, εκ μέρους ενός τραπεζικού ιδρύματος, ενός αιτηθέντος δανείου, απόφαση η οποία βασίστηκε σε ανακριβή στοιχεία που απάρτιζαν το προφίλ του αιτούντος, τα οποία και χρησιμοποιήθηκαν για να γίνει η επεξεργασία του αιτήματος αυτού με ηλεκτρονικά μέσα.
Βεβαίως, η δημιουργία ενός προφίλ και ενδεχόμενη επικείμενη λήψη αυτοματοποιημένης απόφασης, δε συνεπάγεται αυτομάτως διακριτική μεταχείριση από το μέρος που δημιουργεί το προφίλ. Η διάκριση θα είναι ανάλογη της ακρίβειας του δημιουργημένου προφίλ μέσα από τη συλλογή και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων ενός ατόμου. Ούτε όμως είναι εγγυημένη αυτή η ακρίβεια. Όπως θα δούμε σε μελλοντικό άρθρο, η σωστή και ακριβής επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, όπως και η δημιουργία αντίστοιχου προφίλ από ηλεκτρονικά υπολογιστικά συστήματα, είναι όσο ισχυρά και καίρια, όσο η αμεροληψία και ακεραιότητα των αλγορίθμων που χρησιμοποιούν.
Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι οι κύριοι κίνδυνοι τέτοιων πρακτικών είναι δύο: πρώτον, η ενδεχόμενη λήψη σημαντικών αποφάσεων για το εμπλεκόμενο άτομο, και δεύτερον, η πιθανή ανακρίβεια η οποία να διακρίνει ένα προφίλ, λόγω α) συλλογής μη σχετικών δεδομένων ή β) η χρήση μεροληπτικών αλγορίθμων και υπολογιστικών μεθόδων. Σε κάθε περίπτωση, η γνώση της ύπαρξης και της φύσης των πρακτικών αυτών αποτελούν μια πρώτη γραμμή άμυνας κατά των αρνητικών επιπτώσεών τους.
Αν το θέμα το άρθρου σε ενδιαφέρει, μπορείς να μάθεις περισσότερες πληροφορίες διαβάζοντας μία εμπεριστατωμένη ακαδημαϊκή εργασία εδώ.
*Ο Γιάννης Ντόκος είναι κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών στον τομέα Νομικής και Τεχνολογίας (Law & Technology). Εδρεύει στην Ολλανδία, ασχολείται επαγγελματικά με την προστασία προσωπικών δεδομένων, και είναι υπέρμαχος της, καθώς και των ψηφιακών δικαιωμάτων εν γένει.