Γράφει ο Γιάννης Ντόκος

Τί είναι οι ψευδείς ειδήσεις

Οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) δεν είναι ένα καινούριο φαινόμενο. Σύμφωνα με τη Wikipedia, οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν «μια μορφή κίτρινου τύπου ή προπαγάνδας που αποτελείται από σκόπιμη παραπληροφόρηση ή φάρσες διαδιδόμενες μέσω του παραδοσιακού τύπου, της μετάδοσης ΜΜΕ ή των διαδικτυακών κοινωνικών μέσων». Παρατηρούμε, επομένως, ότι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να διαδοθούν μέσω ποικίλων μεθόδων επικοινωνίας. Αξίζει να αναφέρουμε, για παράδειγμα, τη διάδοση μιας φήμης λεκτικά, και εντός κλειστών, ή και πιο ευρέων κοινωνικών συνόλων, κατά τον περασμένο αιώνα (τα λεγόμενα κουτσομπολιά, τα οποία συχνά βασίζονταν σε φημολογίες και όχι στην πραγματικότητα).

Το κύριο στοιχείο το οποίο έχει αλλάξει σχετικά με τις ψευδείς ειδήσεις, κατά τον 21^ο αιώνα, είναι η μέθοδος με την οποία αυτές διαδίδονται. Πέραν του «παραδοσιακού» τύπου, ο οποίος χρησιμοποιείται ακόμα για την δημιουργία προπαγάνδας, σύγχρονα μέσα μετάδοσης πληροφοριών, κυρίως βασισμένα στη χρήση Ίντερνετ για τη λειτουργία τους, έχουν προστεθεί στη λίστα τρόπων με τους οποίους τα αναληθή νέα φτάνουν το μέσο χρήστη.

Εφημερίδες, περιοδικά και ειδησεογραφικά γραφεία (ιδίως τα μεγαλύτερα σε εμβέλεια), έχουν αποκτήσει τον δικό τους ιστότοπο, διαδικτυακό κανάλι, και ηλεκτρονικά «έντυπα» προκειμένου να εκμεταλλευτούν την ευρεία ανάπτυξη του διαδικτύου. Η πρόσβαση στα μέσα αυτά έχει γίνει πολύ εύκολη στο διαδίκτυο, με αποτέλεσμα τα τελευταία να αποτελούν πηγή ενημέρωσης για εκατομμύρια άτομα ανά τον κόσμο. Χαρακτηριστικά, σύμφωνα με έρευνα του Reuters Institute (2016), η πλειοψηφία των κατοίκων 26 χωρών που έλαβαν μέρος στην έρευνα, βασίζεται πλέον περισσότερο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρά στον έντυπο τύπο για την ενημέρωσή τους.

Άξια αναφοράς, στο σημείο αυτό, αποτελεί η εντυπωσιακή, αλλά και ανησυχητική (όπως θα δούμε παρακάτω) κινέζικη πρωτοπορία στην μετάδοση ειδήσεων. Το κινέζικο δελτίο τύπου Xinhua σχεδίασε και δημιούργησε τους πρώτους παρουσιαστές ειδήσεων βασισμένους εξ ολοκλήρου σε λειτουργίες Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence ή AI). Αποτελεί αναμφίβολα ένα εντυπωσιακό επίτευγμα, ωστόσο οι κίνδυνοι παραπληροφόρησης και δημιουργίας ψευδών ειδήσεων παραμένουν.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις και οι κίνδυνοι διάδοσης ψευδών ειδήσεων μέσω του διαδικτύου;

Η πρώτη από τις πιο επιβλαβείς επιπτώσεις των ψευδών ειδήσεων είναι νομικής φύσης, κι έχει να κάνει με τις πιθανές προσβολές των δικαιωμάτων στην πληροφόρηση και την έκφραση. Τα δικαιώματα αυτά είναι θεσπισμένα στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ή ΕΣΔΑ (άρθρο 10), και συνταγματικά κατοχυρωμένα στην Ελλάδα υπό των άρθρων 5 Α και 14 αντίστοιχα. Με βάση αυτές τις διατάξεις, κάθε Έλληνας πολίτης πρέπει να μπορεί να πληροφορείται και να εκφράζεται, χωρίς περιορισμούς (εκτός αν συντρέχουν εξαιρέσεις). Οι επιπτώσεις των ψευδών ειδήσεων, υπό νομικό, αρχικά πρίσμα, φαίνεται πως μπορεί να είναι πολυσήμαντες: οι ειδήσεις αυτές παραπληροφορούν τον πολίτη, με συνεπακόλουθη παραβίαση των θεμελιωδών του δικαιωμάτων. Εκ πρώτης όψεως, επομένως, η διάδοση τέτοιου είδους ειδήσεων είναι συνταγματικά απαγορευμένη στην Ελλάδα. Η απαγόρευση αυτή εφαρμόζεται σε ειδήσεις διαδιδόμενες με κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου.

Σε πιο πρακτικό επίπεδο, οι ψευδείς ειδήσεις που συναντώνται σε διαδικτυακά περιβάλλοντα μπορούν να είναι επιβλαβείς, με δεδομένο τον τρόπο με τον οποίο γίνονται γνωστές και προσβάσιμες στο ευρύ κοινό. Το μέσο με το οποίο οι ειδήσεις αυτές μεταφέρονται (ήτοι το Ίντερνετ), βοηθά: α) στην ευκολία σύνταξης/συγγραφής τους, β) στην ευκολία μετάδοσής τους (κατά την οποία ο δέκτης τέτοιων ειδήσεων μπορεί να παίξει πλέον ενεργό ρόλο, πχ. με την περαιτέρω διαμοίρασή/κοινοποίησή τους σε περισσότερα άτομα μέσω πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης)  και γ) στη δυσκολία εξακρίβωσης της πηγής της είδησης, με δεδομένο τον τεράστιο όγκο των διαθέσιμων πληροφοριών στο διαδίκτυο.

Τί σημαίνουν τα παραπάνω; Πολύ απλά, η ευκολία με τον οποίο τέτοιες ειδήσεις μπορούν να φτάσουν έναν χρήστη του Ίντερνετ, σε συνδυασμό με την υπερπληθώρα – ήδη διαθέσιμων και νέων – πληροφοριών, καθιστά τη διάδοσή τους εξαιρετικά εύκολη. Η ευκολία αυτή αυξάνεται κατακόρυφα με τη βοήθεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, προσφέροντας έναν εξαιρετικά αποτελεσματικό δίαυλο επικοινωνίας τέτοιων ειδήσεων με τον τελικό αποδέκτη τους. Λόγω της ευκολίας δημιουργίας τους, μπορούν αυτές να είναι εξαιρετικά πειστικές κι αληθοφανείς. Την ίδια στιγμή, οι ειδήσεις αυτές είναι δύσκολο να διασταυρωθούν και να επιβεβαιωθούν, λόγω του ήδη μεγάλου αριθμού πληροφοριών διαθέσιμων στο διαδίκτυο, και της δεδομένης δυσκολίας «φιλτραρίσματος» αυτών, από το μέσο χρήστη διαδικτυακών μέσων.

Αναμφίβολα, η πιο επιβλαβής επίδραση ψευδών ειδήσεων είναι η διάδοση του (αναληθούς) περιεχομένου τους. Το άτομο το οποίο αποτελεί στόχο τέτοιων δημοσιεύσεων, νέων και περιεχομένου, εν γένει, αντιμετωπίζει τους κινδύνους που απορρέουν από τα κίνητρα των όσων τα διαδίδουν. Σκοπιμότητες κάθε είδους εξυπηρετούνται με τη διάδοση τέτοιων ειδήσεων. Ενδεικτικά, αυτές μπορεί να είναι πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, ανθρωπιστικές ή τρομοκρατικές. Η επιρροή του αποδέκτη μπορεί να οδηγήσει στην επακόλουθη χειραγώγηση, τρομοκράτηση, προκατάληψη και περιθωριοποίησή του. Παρομοίως, και ιδίως όταν οι ψευδείς ειδήσεις αναφέρονται σε άτομα ή οργανισμούς,  μπορούν αυτές να προκαλέσουν μη υλική ζημιά σε αυτούς, με τη μορφή συκοφαντίας, προκαταλήψεων, μίσους, αλλά και θετικών αισθημάτων, χωρίς αυτά να βασίζονται σε αληθή γεγονότα.

Μέθοδοι αντιμετώπισης του φαινομένου

Συμπερασματικά, οι ψευδείς ειδήσεις στο διαδίκτυο, έχοντας πολλά κοινά σημεία με αυτές που χρησιμοποιούνται σε πιο «αποσυνδεδεμένα» περιβάλλοντα, γίνονται ακόμα πιο καταστροφικές. Πώς μπορούμε, επομένως, να προστατευτούμε ενάντια σε αμφίβολης εγκυρότητας ειδήσεις; Το πιο αποτελεσματικό εργαλείο για το σκοπό αυτό αποτελεί αδιαμφισβήτητα η χρήση κριτικής σκέψης. Όσο πιο καλά φιλτράρει/αναλύει κανείς το περιεχόμενο το οποίο συναντά στο διαδίκτυο, τόσο πιο εύκολο είναι να εντοπιστούν σχετικές  ασυνέπειες και αναλήθειες.

– Για το σκοπό αυτό, μπορείς να ρωτήσεις τα εξής:

– Ποια είναι η πηγή της είδησης;

– Ποιος είναι ο δημιουργός/συγγραφέας της;

– Είναι τα ανωτέρω αξιόπιστα;

– Πότε δημοσιεύθηκε η είδηση; Είναι πρόσφατη/καίρια;

– Δημοσιεύθηκε σε περισσότερα μέσα/από διαφορετικές πηγές;

– Είναι το περιεχόμενο αντικειμενικό ή υποκειμενικό/προκατειλημμένο;

Η επίγνωση του φαινομένου, των χαρακτηριστικών, καθώς και των τρόπων με τον οποίο διαδίδεται, είναι το πρώτο βήμα προφύλαξης κατά ειδήσεων που έχουν σαν σκοπό παραπλανητικούς και κακόβουλους σκοπούς!

Γράφει ο Λευτέρης Χελιουδάκης

Στο μυαλό πολλών συνανθρώπων μας, ο όρος «τεχνητή νοημοσύνη» είναι συνώνυμο της τεχνολογικής ανάπτυξης, ενώ συχνά παρουσιάζεται ως η ελπίδα για την επίλυση σημαντικών ζητημάτων που ταλαιπωρούν τις κοινωνίες μας.

Με την αρθρογραφία της, η ομάδα μας έχει προσπαθήσει να εξηγήσει στους αναγνώστες μας τον όρο τεχνητή νοημοσύνη,  καθώς και τον λόγο για τον οποίο θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί αναφορικά με τις εξελίξεις στον τομέα αυτό.

Με αυτό το άρθρο θα εστιάσουμε την προσοχή μας στην φρενίτιδα που κυριαρχεί αναφορικά με την τεχνητή νοημοσύνη, θα δούμε εάν η ιδέα της χρήσης της στον τομέα της δικαιοσύνης αποτελεί πράγματι μια νέα και πρωτοποριακή προσέγγιση, και τέλος θα προχωρήσουμε σε μία καταγραφή των ζητημάτων που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που η Homo Digitalis εστιάζει τη προσοχή της στην χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην δικαιοσύνη, καθώς στο παρελθόν έχουμε φιλοξενήσει αρθρογραφία σχετικά με τα φιλοσοφικά ζητήματα που αφορούν την απονομή της δικαστικής εξουσίας από μηχανές μέσω Μηχανικής Μάθησης.

Η σύγχρονη εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας, και η αυξανόμενη χρήση του διαδικτύου, και των ηλεκτρονικών υπολογιστών έχει ως αποτέλεσμα την γιγάντωση του ψηφιακού αποτυπώματος του σύγχρονου ανθρώπου. Έξυπνες συσκευές, όπως κινητά τηλέφωνα, ένδυτα συστήματα που καταγράφουν τις αθλητικές μας δραστηριότητες και την κατάσταση της υγείας μας, ή ακόμα και καφετιέρες, ψυγεία και οδοντόβουρτσες, απλές οικιακές συσκευές δηλαδή, συγκεντρώνουν και επεξεργάζονται πληθώρα πληροφοριών για τους χρήστες τους και φανερώνουν πτυχές της καθημερινής τους ζωής και της προσωπικότητάς τους.

Ο όγκος των πληροφοριών που παράγεται είναι τόσο μεγάλος, που ξαφνικά προσδίδει αξία στις πληροφορίες που συγκεντρώνονται. Μεγάλες εταιρίες βασίζουν το επιχειρηματικό μοντέλο τους στην εκμετάλλευση αυτών των πληροφοριών. Οι υπηρεσίες και τα προϊόντα αυτών των εταιριών παρέχονται «δωρεάν» και οι χρήστες «πληρώνουν» με τα προσωπικά τους δεδομένα τα οποία αναλύονται και μοιράζονται με τρίτους με σκοπό την δημιουργία στοχευόμενων διαφημίσεων που θα αποφέρουν κέρδη.

Ως κοινωνίες οδηγούμαστε στην πεποίθηση ότι η συγκέντρωση πληροφοριών θα μας φέρει ένα βήμα πιο κοντά στην απόκτηση της γνώσης. Και αφού ως άνθρωποι δεν έχουμε την νοητική δυνατότητα να επεξεργαστούμε τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που προκύπτει, εναποθέτουμε τις ελπίδες μας στην υπολογιστική δύναμη των μηχανών. Το κλειδί που ανοίγει την πόρτα για την επίλυση ασθενειών, για την καταπολέμηση του εγκλήματος, για την καλύτερη διοίκηση των πόλεών μας, και για την προσωπική μας ευημερία είναι η ανάλυση των δεδομένων, η διαπίστωση συσχετισμών μεταξύ αυτών και η παραγωγή προβλέψεων και συγκρίσεων. Η τουλάχιστον, αυτή είναι η ιδέα που μας καλούν να ασπαστούμε.

Έτσι κλάδοι της τεχνητής νοημοσύνης η οποίοι πριν δύο δεκαετίες θεωρούνταν ξεπερασμένοι και ατελέσφοροι, όπως ο κλάδος της μηχανικής εκμάθησης, ξαφνικά βρέθηκαν στο προσκήνιο και τράβηξαν όλα τα βλέμματα της προσοχής πάνω τους. Το σύγχρονο έξυπνο κινητό τηλέφωνο, η χρήση του διαδικτύου και των ηλεκτρονικών υπολογιστών, η βελτίωση των επεξεργαστών, και η αύξηση της χωρητικότητας των μέσων αποθήκευσης δεδομένων έδωσαν στους αλγόριθμους μηχανικής εκμάθησης το καύσιμο που χρειάζονταν, τον μεγάλο όγκο δεδομένων.

Σημαντικά προβλήματα σε διάφορους κλάδους, όπως η υγεία, η τοπική αυτοδιοίκηση, η προσωπική αυτοβελτίωση, οι μεταφορές, και η αστυνόμευση μπορούν να λυθούν ως δια μαγείας μέσω της ανάλυσης του όγκου των πληροφοριών που συγκεντρώνονται. Και φυσικά από τους κλάδους αυτούς, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και ο τομέας της απονομής της δικαιοσύνης.

Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ της χρήσης μηχανισμών και εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης για την υποστήριξη της διοίκησης των δικαστηρίων (όπως η χρήση μηχανισμών Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας που αποσκοπεί στην αυτοματοποίηση γραφειοκρατικών διαδικασιών και στην ταχύτερη συγγραφή, καταχώρηση και ανάλυση δικαστικών αποφάσεων και  άλλων εγγράφων), και της χρήσης των εν λόγω μηχανισμών και εργαλείων για την απονομή της δικαιοσύνης και την επιρροή της διαδικασίας λήψεως αποφάσεων των δικαστικών αρχών. Το άρθρο αυτό δεν απευθύνεται στην πρώτη κατηγορία, καθώς οι προκλήσεις και οι περιορισμοί που ανακύπτουν εκεί είναι ίδιοι και για άλλους τομείς εφαρμογής της τεχνολογίας Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας. Αντίθετα, το άρθρο εστιάζει μόνο στην δεύτερη κατηγορία, και στη ιδέα ότι μηχανισμοί τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούν να υποβοηθούν τις δικαστικές αρχές στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων.

Η αλήθεια είναι ότι η ιδέα της χρήσης της τεχνολογίας στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων στον τομέα της δικαιοσύνης δεν είναι καθόλου πρωτοποριακή και καινοτόμος. Αντίθετα είναι μια ιδέα του παρελθόντος που έχει κάνει την εμφάνιση της και έχει μάλιστα χρησιμοποιηθεί κατά κόρον σε ξένα δικαστικά συστήματα όπως αυτά του Καναδά, της Αυστραλίας και των Η.Π.Α. ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα ενώ είναι ευρέως γνωστή και στον παραπλήσιο τομέα της δικαστικής ψυχολογίας και ψυχιατρικής. Συστήματα όπως  το «Level of Service Inventory – Revised (LSI-R)» και το «Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions (COMPAS)» χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία αξιολόγησης κινδύνων για να βοηθήσουν τον δικαστή σε διάφορα στάδια της ποινικής διαδικασίας, όπως την προφυλάκιση κατηγορουμένων, την καταδίκη και υποβολή ποινής, και την απόφαση απόλυσης καταδίκων λόγω καλής διαγωγής πριν την έκτιση της ποινής τους. Συχνά τεχνολογίες που απλά εφαρμόζουν μαθηματικές και στατιστικές μεθόδους για την εκτίμηση των κινδύνων βαφτίζονται από τους δημιουργούς τους ή από τα μέσα ενημέρωσης ως τεχνητή νοημοσύνη. Αναλύσεις επί αναλύσεων έχουν γραφτεί τις τελευταίες δεκαετίες για τα συστήματα αυτά και η κριτική αναφορικά με την φερεγγυότητά τους και την αποτελεσματικότητά τους διαφέρει ανάλογα με το ποιος οργανισμός χρηματοδοτεί τις σχετικές έρευνες.

Ενώ η αβεβαιότητα σχετικά με την χρησιμότητα των διαφόρων τεχνολογιών στον τομέα της δικαιοσύνης έχει εκφραστεί εντόνως,  το Συμβούλιο της Ευρώπης ( 1. Parliamentary Assembly (PACE), Recommendation 2102 (2017) 1, Technological convergence, artificial intelligence and human rights, 2. Parliamentary Assembly: Motion for a recommendation about Justice by algorithm – the role of artificial intelligence in policing and criminal justice systems, και 3. European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ): European Ethical Charter on the use of artificial intelligence in judicial systems) και η Ευρωπαϊκή Ένωση (1. European Commission: Communication on Artificial Intelligence in Europe, και 2. European Commission’s High-Level Expert Group on Artificial Intelligence (AI HLEG): Draft Ethics guidelines for trustworthy AI) με ενέργειές τους τα τελευταία δύο χρόνια μελετούν το ενδεχόμενο της χρήσης μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα της δικαιοσύνης από τα κράτη μέλη τους.

Αν και είμαστε αντίθετοι προς της εισαγωγή μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων και πιστεύουμε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση δεν αποτελεί λύση σε κανένα πρόβλημα από αυτά που ταλανίζουν τον τομέα της δικαιοσύνης, εξαιτίας της φρενίτιδας που επικρατεί το τελευταίο διάστημα, κρίνουμε σημαντικό να αναφέρουμε συνοπτικά τα κύρια ζητήματα που ανακύπτουν από τυχόν υποτιθέμενη  χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα της δικαιοσύνης και ειδικά στην ποινική δίκη. Η απαρίθμηση που ακολουθεί, είναι φυσικά ενδεικτική.

1. Λήψη απόφασης που βασίζεται αποκλειστικά σε αυτοματοποιημένη επεξεργασία: Όπως ορίζει το Άρθρο 11 της Οδηγίας 2016/680 απαγορεύεται η λήψη απόφασης που βασίζεται αποκλειστικά σε αυτοματοποιημένη επεξεργασία, η οποία παράγει δυσμενή έννομα αποτελέσματα για το υποκείμενο των δεδομένων ή θίγει αυτό σε μεγάλο βαθμό. Εξαιρούνται οι περιπτώσεις κατά τις οποίες νόμος επιτρέπει την εν λόγω απόφαση προβλέποντας παράλληλα τις κατάλληλες διασφαλίσεις υπέρ των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του υποκειμένου των δεδομένων, όπως τουλάχιστον το δικαίωμα εξασφάλισης ανθρώπινης παρέμβασης. Επομένως, γίνεται αντιληπτό ότι ο ανθρώπινος παράγοντας είναι απαραίτητο συστατικό της διαδικασίας λήψεως αποφάσεων.
2. Κίνδυνος διακρίσεων και ποιότητα των δεδομένων που χρησιμοποιούνται: Οι μηχανισμοί τεχνητής νοημοσύνης που εκπαιδεύονται με βάση τα δεδομένα που επεξεργάζονται είναι εξαρτημένοι από την ποιότητα των δεδομένων αυτών. Με απλά λόγια, οι τυχόν προβλέψεις για την δική μου μελλοντική συμπεριφορά θα βασιστούν σε δεδομένα άλλων ανθρώπων με βάση τα οποία ο αλγόριθμος έχει εκπαιδευτεί. Εάν η ποιότητα των δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν κατά την εκπαίδευση είναι χαμηλή ή εάν τυχόν προκαταλήψεις υποβόσκουν στα δεδομένα αυτά, οι προβλέψεις είναι καταδικασμένες να είναι αφερέγγυές. Επίσης ενδέχεται να είναι και παράνομες στην περίπτωση που στηρίζονται σε δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, τα οποία είναι εκ φύσεως ιδιαίτερα ευαίσθητα όπως ορίζεται στα Άρθρα 10 και 11 της Οδηγίας 2016/680.
3. Απόκτηση τεχνικής κατάρτισης από δικαστές και δικηγόρους: Πριν την χρήση οποιουδήποτε μηχανισμού τεχνητής νοημοσύνης στα δικαστικά έδρανα και στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων, είναι λογικό προαπαιτούμενο οι επαγγελματίες που χρησιμοποιούν τον μηχανισμό αυτό και που έρχονται σε καθημερινή βάση σε επαφή μαζί του, να είναι εξοικειωμένοι με την επιστήμη της πληροφορικής. Δυστυχώς η πλειοψηφία των δικαστών και των δικηγόρων έχουν ελάχιστες τεχνικές γνώσεις και δεν διαθέτουν ικανότητες προγραμματισμού ή βασικές γνώσεις σχετικά με τις δυνατότητες και την λειτουργικότητα των διαφόρων μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης. Επομένως, κρίνεται αναγκαία η βασική εκπαίδευση των νομικών ήδη κατά την φοίτησή τους στις νομικές σχολές, και η επανεκπαίδευση των δικαστών κατά την φοίτησή τους στις δικαστικές σχολές.
4. Ξεκάθαροι κανόνες αναφορικά με την ιδιοκτησία των δεδομένων που χρησιμοποιούνται από τους μηχανισμούς τεχνητής νοημοσύνης: Σε καμία περίπτωση η εταιρίες που θα έχουν αναπτύξει τον μηχανισμό τεχνητής νοημοσύνης που χρησιμοποιείται από τις εκάστοτε δικαστικές αρχές δεν θα πρέπει να έχουν πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα των υπόδικων και κατάδικων που επεξεργάζονται, ούτε να τα εκμεταλλεύονται εμπορικά ή για λόγους έρευνας και βελτίωσης των μηχανισμών τους. Η δικαιοσύνη δεν μπορεί να αποτελεί τομέα κέρδους.
5. Κατανοητός και εξηγήσιμος τρόπος λειτουργίας του μηχανισμού τεχνητής νοημοσύνης: Ο χώρος της δικαιοσύνης είναι συνυφασμένος με τις αρχές της διαύγειας και της αμεροληψίας. Επομένως εάν ένας δικαστής βασίζει, έστω εν μέρει, την απόφασή του σε κάποια πρόβλεψη ενός μηχανισμού τεχνητής νοημοσύνης, θα πρέπει να είναι δυνατή η επεξήγηση της αιτίας για την οποία ο μηχανισμός οδηγήθηκε στην πρόβλεψη αυτή. Εάν δεν είναι δυνατή αυτή η αιτιολόγηση τότε συμπερασματικά και η απόφαση του δικαστή που στηρίχθηκε σε αυτήν δεν θα σέβεται τις αρχές της διαύγειας και δεν θα θεωρείται αμερόληπτη. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι οι δημοφιλείς και περίπλοκοι μηχανισμοί, όπως τα κυκλώματα νευρονικών δικτύων, καταστούν ιδιαίτερα δύσκολο το εν λόγω απαιτούμενο.
6. Έλεγχος της αποτελεσματικότητας των μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης από ανεξάρτητες ελεγκτικές αρχές: Θα πρέπει να γίνεται τακτική και επαναλαμβανόμενη αξιολόγηση της εγκυρότητας των προβλέψεων στις οποίες προβαίνουν οι μηχανισμοί τεχνητής νοημοσύνης. Μια εποπτική αρχή με ανεξάρτητο χαρακτήρα, επαρκείς οικονομικούς πόρους και προσωπικό υψηλού επιπέδου γνώσης και εμπειρίας είναι το ιδανικό όργανο για την εκπλήρωση αυτού του εποπτικού καθήκοντος. Η αρχή αυτή θα πρέπει να βασίζει τις αξιολογήσεις της τόσο σε ποσοτικά δεδομένα, όπως στατιστικά στοιχεία, τα οποία θα προκύπτουν από την αποτελεσματικότητα των προβλέψεων των μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης, όσο και σε ποιοτικά δεδομένα, όπως τα συμπεράσματα που λαμβάνονται υπόψη κατά περίπτωση.

Αδιαμφισβήτητα οι εφαρμογή μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης σε οποιοδήποτε τομέα της σύγχρονης ζωής, αποτελεί ένα περίπλοκο ζήτημα το οποίο επιζητά μια διεπιστημονική προσέγγιση. Σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί μονάχα νομικό ζήτημα. Αντίθετα έχει έντονες ηθικές και κοινωνικές πτυχές που χρήζουν σημαντικής περισυλλογής. Οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι άκρως σημαντικές για την βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας και σίγουρα θα πρέπει να τις εντάσσουμε στις κοινωνίες μας .Η ένταξή τους ωστόσο θα πρέπει να γίνεται κατόπιν ενδελεχούς προετοιμασίας και προσχεδιασμού. Μονάχα έτσι θα βιώσουμε πραγματικά τα οφέλη των νέων τεχνολογιών και θα περιορίσουμε δραστικά τις προκλήσεις και τους κινδύνους για τη προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Της Αικατερίνης Ψυχογυιού*

Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) με προδικαστική του απόφαση, ξεκαθάρισε το ερώτημα αν οι γραπτές απαντήσεις υποψηφίου στο πλαίσιο εξετάσεων και οι σχετικές διορθώσεις του εξεταστή συνιστούν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, καθώς και κατά πόσον αναγνωρίζονται στον πρώτο δικαιώματα πρόσβασης και διορθώσεως στο γραπτό του μετά το πέρας των εξετάσεων.

Το ιστορικό της υπόθεσης

Η αίτηση για προδικαστική απόφαση υποβλήθηκε στο πλαίσιο δίκης μεταξύ του Peter Nowak και του Data Protection Commissioner (επιτρόπου προστασίας δεδομένων της Ιρλανδίας) σχετικά με την άρνηση του δευτέρου να επιτρέψει στον P. Nowak την πρόσβαση στο διορθωμένο γραπτό του σε εξέταση στην οποία αυτός είχε μετάσχει, με την αιτιολογία ότι οι πληροφορίες που περιλαμβάνονταν σε αυτό δεν αποτελούσαν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα. Διατηρώντας αμφιβολίες σχετικά με το αν ένα γραπτό εξετάσεων μπορεί να αποτελεί δεδομένο προσωπικού χαρακτήρα, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ιρλανδίας (Supreme Court) υπέβαλε στο ΔΕΕ αίτηση προδικαστικής αποφάσης σχετικά με την ερμηνεία της οδηγίας 95/46/ΕΚ για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών.

Η απάντηση του Δικαστηρίου

Αρχικά, η Οδηγία 95/46/ΕΚ ορίζει ως δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα «κάθε πληροφορία που αναφέρεται σε φυσικό πρόσωπο του οποίου η ταυτότητα είναι γνωστή ή μπορεί να εξακριβωθεί». Ως πρόσωπο του οποίου η ταυτότητα μπορεί να εξακριβωθεί λογίζεται το πρόσωπο εκείνο «που μπορεί να προσδιοριστεί, άμεσα ή έμμεσα, ιδίως βάσει αριθμού ταυτότητας ή βάσει ενός ή περισσοτέρων συγκεκριμένων στοιχείων που χαρακτηρίζουν την υπόστασή του από φυσική, βιολογική, ψυχική, οικονομική, πολιτιστική ή κοινωνική άποψη».

Η χρησιμοποίηση της έκφρασης «κάθε πληροφορία» μαρτυρά, σύμφωνα με το Δικαστήριο, τον σκοπό του νομοθέτη να προσδώσει ευρεία έννοια στον συγκεκριμένο όρο, καλύπτοντας κάθε είδος πληροφοριών, τόσο αντικειμενικών όσο και υποκειμενικών, με τη μορφή γνώμης ή εκτιμήσεως, υπό την προϋπόθεση ότι οι πληροφορίες «αφορούν» το ενδιαφερόμενο πρόσωπο – με άλλα λόγια όταν, λόγω του περιεχομένου της, του σκοπού της ή του αποτελέσματός της, η πληροφορία συνδέεται με συγκεκριμένο πρόσωπο.

Σύμφωνα λοιπόν με το συλλογισμό του Δικαστηρίου στην εν λόγω υπόθεση, το περιεχόμενο των γραπτών απαντήσεων υποψηφίου στο πλαίσιο εξετάσεων αποτελεί ένδειξη του επιπέδου γνώσεων και των ικανοτήτων του υποψηφίου σε δεδομένο τομέα, καθώς και του τρόπου σκέψεως, της συλλογιστικής του ικανότητας και του κριτικού του πνεύματος. Επιπλέον, σε περίπτωση εξετάσεως με χειρόγραφο κείμενο, οι απαντήσεις παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τον γραφικό χαρακτήρα του υποψηφίου.

Περαιτέρω, ο σκοπός συλλογής των εν λόγω απαντήσεων είναι η εκτίμηση των επαγγελματικών δεξιοτήτων του υποψηφίου και η ικανότητά του να ασκήσει, για παράδειγμα, ένα συγκεκριμένο επάγγελμα.

Τέλος, η χρησιμοποίηση των πληροφοριών αυτών είναι ικανή να έχει αντίκτυπο στα δικαιώματα και στα συμφέροντα του υποψηφίου, καθόσον μπορεί να προσδιορίσει ή να επηρεάσει, για παράδειγμα, τις πιθανότητες προσβάσεως στο επάγγελμα ή στη θέση εργασίας που αυτός επιθυμεί.

Όσον αφορά τις σχετικές με τις απαντήσεις του υποψηφίου διορθώσεις του εξεταστή, διαπιστώνεται ότι και αυτές αποτελούν πληροφορίες που αφορούν τον υποψήφιο, καθώς το περιεχόμενο των διορθώσεων αυτών αποτελεί την εκτίμηση του εξεταστή σχετικά με την επίδοση, τις γνώσεις και τις ικανότητές του εξεταζομένου. Οι εν λόγω διορθώσεις είναι, επίσης, ικανές να επιφέρουν συνέπειες στον τελευταίο.

Επομένως, το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι, υπό συνθήκες όπως αυτές της εν λόγω υπόθεσης, οι γραπτές απαντήσεις υποψηφίου στο πλαίσιο εξετάσεων και οι ενδεχόμενες σχετικές διορθώσεις του εξεταστή συνιστούν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα σχετικά με τον υποψήφιο αυτό. Συνεπώς, ο υποψήφιος διαθέτει κατ’ αρχήν δικαιώματα προσβάσεως και διορθώσεως (άρθρο 12 της Οδηγίας και άρθρα 15 και 16 του Κανονισμού 2016/679), τόσο στις τις γραπτές απαντήσεις του, όσο και στις διορθώσεις του εξεταστή.

Το Δικαστήριο διευκρινίζει, ωστόσο, πως το δικαίωμα διορθώσεως δεν παρέχει τη δυνατότητα σε υποψήφιο να «διορθώσει», a posteriori, τις «εσφαλμένες» απαντήσεις του (καθώς τα ενδεχόμενα σφάλματα δεν συνιστούν ανακρίβεια που χρήζει διορθώσεως, αλλά αντιθέτως αποτελούν στοιχεία που μαρτυρούν το επίπεδο γνώσεων του υποψηφίου). Τέλος, τα δικαιώματα προσβάσεως και διορθώσεως δεν επεκτείνονται στις ερωτήσεις των εξετάσεων, οι οποίες δεν συνιστούν αυτές καθαυτές δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα του υποψηφίου.

Πρακτικά, στην Ελλάδα, πώς μπορεί ένας υποψήφιος να ασκήσει το δικαίωμα πρόσβασής του ως προς τις απαντήσεις του και τις σχετικές διορθώσεις του εξεταστή;

Πρακτικά, ο υποψήφιος μπορεί να ζητήσει είτε γραπτά είτε προφορικά από την εξετάστρια αρχή να αποκτήσει πρόσβαση στις απαντήσεις του και στις διορθώσεις του εξεταστή. Το δικαίωμα πρόσβασης ασκείται, κατ’ αρχήν, δωρεάν. Ο υποψήφιος μπορεί να κληθεί να πληρώσει ένα εύλογο τέλος, μόνο εάν το αίτημα είναι προδήλως αβάσιμο ή υπερβολικό (π.χ. όταν επαναλαμβάνεται) ή εάν ο αριθμός των αντιγράφων που καλείται ο υπεύθυνος επεξεργασίας να χορηγήσει είναι μεγάλος. Ο υπεύθυνος επεξεργασίας διαθέτει το αργότερο ένα μήνα από την υποβολή του αιτήματος προκειμένου να το ικανοποιήσει και κατ’ εξαίρεση, η προθεσμία αυτή μπορεί να παραταθεί για δύο επιπλέον μήνες.

*Η Αικατερίνη Ψυχογυιού, LL.M. , CIPP/E, είναι Δικηγόρος Αθηνών, απόφοιτος της Νομικής Σχολής Αθηνών, και κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου (Cum Laude) στο Δίκαιο και Τεχνολογία από το Πανεπιστήμιο του Τίλμπουργκ. Είναι επίσης κάτοχος πιστοποίησης CIPP/E. Εργάζεται ως σύμβουλος προστασίας προσωπικών δεδομένων.

Πηγή: http://curia.europa.eu

Η Homo Digitalis έχει την τιμή να φιλοξενεί τη συνέντευξη του Νίκου Θεοδωράκη, ενός Έλληνα που διαπρέπει τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και επαγγελματικό επίπεδο σε Ευρώπη και Αμερική. Ο κ. Θεοδωράκης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, ενώ παράλληλα ασκεί ενεργή δικηγορία σε αμερικάνικη δικηγορική εταιρεία και έχει διατελέσει κατά καιρούς σύμβουλος διεθνών οργανισμών.

Όπως γίνεται αντιληπτό είναι ο πλέον κατάλληλος να μας μιλήσει για τη σημασία που έχουν τα προσωπικά δεδομένα για τις εμπορικές δραστηριότητες, τις επιχειρήσεις και την καθημερινότητά μας και τον ευχαριστούμε θερμά για τη συνέντευξη που μας παραχώρησε.

–  Ξεκινήσατε την ακαδημαϊκή σας καριέρα στο Εμπορικό Δίκαιο, αλλά εδώ και μερικά χρόνια κάνατε μία στροφή στο Δίκαιο της Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων και της Ιδιωτικότητας. Υπάρχει σχέση μεταξύ εμπορίου και προσωπικών δεδομένων;

Αναμφίβολα! Τα προσωπικά δεδομένα, τα οποία συχνά πλέον αποκαλούνται το «πετρέλαιο» του 21ου αιώνα, είναι αναπόσπαστο κομμάτι κάθε εμπορικής δραστηριότητας. Είτε ως το επίκεντρο για ηλεκτρονική παροχή υπηρεσιών, είτε επικουρικά για τη συμβατική παροχή εμπορευμάτων, τα προσωπικά δεδομένα είναι η κινητήριος δύναμη που διευκολύνει κάθε εμπορική δραστηριότητα. Στο παρελθόν το εμπόριο ήταν μια σχετικά αποκεντρωμένη διαδικασία, ωστόσο στις μέρες μας τα δεδομένα χρησιμοποιούνται σε κάθε εμπορική δραστηριότητα. Συνεπώς για μένα η μετάβαση, ή σύζευξη για την ακρίβεια, από το εμπορικό δίκαιο στο δίκαιο προστασίας προσωπικών δεδομένων ήταν μια λογική, και μάλλον αναγκαία δεδομένης της συνεχώς αυξανόμενης σημασίας των δεδομένων, επιλογή.

–  Εργάζεστε τόσο ως καθηγητής και ερευνητής σε κάποια από τα σημαντικότερα πανεπιστήμια διεθνώς, όσο και ως δικηγόρος σε μία πολύ μεγάλη δικηγορική εταιρεία. Πόσο εύκολο είναι να συνδυαστεί η ακαδημαϊκή καριέρα με τη μάχιμη δικηγορία;

Ομολογώ ότι είναι αρκετά απαιτητικός συνδυασμός, μεταξύ άλλων επειδή απαιτεί συχνά ταξίδια μεταξύ Οξφόρδης, Βρυξελλών, Αθήνας και Νέας Υόρκης για ακαδημαϊκές ή επαγγελματικές υποχρεώσεις. Ωστόσο με ικανοποιεί πολύ αυτή η «ακροβασία» καθώς κάθε τομέας σου προσφέρει κάτι διαφορετικό: η ακαδημία είναι ένας χώρος ιδεών όπου μαθαίνεις συνεχώς, τόσο οριζόντια από τους συναδέλφους σου όσο και κάθετα από τους φοιτητές σου και απασχολείσαι με νομικά ζητήματα που χρήζουν ευρύτερου προβληματισμού και επίλυσης από την επιστημονική κοινότητα. Η δικηγορία είναι πιο έντονη, δραστήρια, και πιεστική αφού καλείσαι να βρεις λύση στο πρόβλημα του πελάτη σου το συντομότερο δυνατό, μ’ έναν πολύ πρακτικό τρόπο, ενώ η νομική στρατηγική που χαράσσεις είναι δυναμική. Ο συνδυασμός αυτών των δύο πολύ αντίθετων ενασχολήσεων με κάνει να εξελίσσομαι, οπότε προς το παρόν η κούραση αξίζει τον κόπο!

–  Συνεργάζεστε συχνά με πολύ σπουδαία πανεπιστήμια των ΗΠΑ. Ποια είναι η στάση τους απέναντι στον GDPR? Πρέπει να αισθανόμαστε τελικά τυχεροί που τον έχουμε στην Ευρώπη ή μήπως μας δημιουργεί απλώς περισσότερα προβλήματα;

Η αλήθεια είναι πως ο Κανονισμός έχει απασχολήσει αρκετά την ακαδημαϊκή και δικηγορική κοινότητα στις ΗΠΑ λόγω της πληθώρας των αμερικανικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στην Ευρώπη, μέσω φυσικής ή ηλεκτρονικής παρουσίας, και λόγω της εξωεδαφικής εφαρμογής του Κανονισμού, υπό περιπτώσεις. Μπορώ να πω πως ο διάλογος των τελευταίων ετών στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού ήταν αρκετά παραγωγικός, και μάλιστα σε πρόσφατες συζητήσεις που είχα με συναδέλφους στις νομικές σχολές των πανεπιστημίων Stanford και Columbia παρατηρώ ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον και γνώση επί του θέματος. Μάλιστα, ο Κανονισμός οδήγησε σε μια εκτενή συζήτηση αντίστοιχων πρωτοβουλιών ομοσπονδιακής φύσης στις ΗΠΑ, οι πρώτες ενδείξεις των οποίων φαίνονται ήδη με τη νέα νομοθεσία περί προστασίας καταναλωτών της Καλιφόρνια, και το Cloud Act.

–  Ποιο θεωρείτε ότι είναι το επίπεδο συμμόρφωσης των ελληνικών εταιρειών και οργανισμών με τον GDPR? Πού βρισκόμαστε σε σύγκριση με άλλες χώρες;

Αυτή είναι μια πολύπλοκη ερώτηση επειδή πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ των εταιρειών που έχουν συμμορφωθεί εις βάθος και αυτών που έχουν κάνει τα στοιχειώδη που απαιτούνται, μάλλον επιφανειακά, οδηγώντας σ’ ένα «θέατρο συμμόρφωσης». Ένα απ’ τα αρνητικά που έφερε ο Κανονισμός είναι ότι η αγορά κατακλύστηκε από μη ειδικούς οι οποίοι ευαγγελίζονταν ότι μπορούσαν να βοηθήσουν μια εταιρεία να συμμορφωθεί πλήρως με τον Κανονισμό με πολύ χαμηλό κόστος. Ωστόσο, αυτή είναι μια διαδικασία η οποία απαιτεί χρόνο, δομική αναπροσαρμογή της χρήσης των δεδομένων απ’ το Α ως το Ω και δημιουργίας ουσιαστικής φιλοσοφίας υπέρ της προστασίας των δεδομένων. Θα έλεγα λοιπόν ότι η μειοψηφία των εταιρειών έχουν συμμορφωθεί ουσιαστικά, ότι μια σημαντική πλειοψηφία έχει συμμορφωθεί επιφανειακά –στο οποίο ελλοχεύουν κίνδυνοι- και τέλος ένα ικανό ποσοστό εταιρειών δεν έχει συμμορφωθεί ακόμη –κάτι το οποίο φυσικά είναι άκρως επικίνδυνο.

–  Ποιος είναι ο ρόλος των πολιτών στην επίτευξη της συμμόρφωσης των εταιρειών και οργανισμών με τον GDPR?

Ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών είναι να γνωρίζουν και να ενδιαφέρονται για τα δικαιώματά τους- όπως το δικαίωμα διαγραφής και φορητότητας- και να τ’ ασκούν καλόπιστα εφόσον έχουν οποιαδήποτε αμφιβολία ή απορία για το πως οι εταιρείες επεξεργάζονται τα δεδομένα τους. Οι πολίτες είναι ο καλύτερος θεματοφύλακας της νέας αυτής νομοθεσίας καθώς πρέπει να χρησιμοποιήσουν τη δύναμη που έχουν στα χέρια τους για τη βελτίωση και τη διαφάνεια στη χρήση των δεδομένων. Μπορούν επίσης να οργανωθούν πιο συντονισμένα, μέσα από μια οργάνωση όπως η Homo Digitalis, και να καταγγέλλουν τυχόν παραβατικές συμπεριφορές στον αρμόδιο φορέα της χώρας μας, την Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα.

–  Μπορούν τα δικαιώματα που παρέχει ο GDPR να βοηθήσουν στην πράξη τους Έλληνες πολίτες;

Βεβαίως, καθώς οι πολίτες μπορούν ν’ ασκήσουν μια σειρά από δικαιώματα τα οποία τους δίνουν περισσότερο και ουσιαστικό έλεγχο επί των δεδομένων τους. Ο αυξημένος έλεγχος του χρήστη πάνω στα δεδομένα του ήταν άλλωστε απ’ τους βασικούς λόγους που οδήγησαν στον Κανονισμό, υπό το πρίσμα ότι οι εταιρείες μαζεύουν κι επεξεργάζονται πληθώρα δεδομένων για εμάς μέσα από διάφορες πηγές, και συνεπώς ο  χρήστης πρέπει να έχει τον έλεγχο του ποιος επεξεργάζεται τα δεδομένα του, για ποιο λόγο, και πού τα μεταφέρει. Συνολικά τα δικαιώματα που προσφέρει ο Κανονισμός οδηγούν σε περισσότερη διαφάνεια κι ευθύνη για την χρήση των δεδομένων των Ελλήνων –και Ευρωπαίων συνολικά- πολιτών.

–  Τόσο ως καθηγητής και ερευνητής, όσο και ως δικηγόρος έρχεστε διαρκώς αντιμέτωπος με νέες προκλήσεις. Ποιες από αυτές θεωρείτε ότι θα τις αντιμετωπίσουμε στην Ελλάδα και ποια θα θέλατε να είναι η δράση μίας οργάνωσης, όπως η Homo Digitalis, σχετικά με αυτές;

Θεωρώ ότι στο άμεσο μέλλον θα έρθουμε αντιμέτωποι με προκλήσεις όπως η διαρροή δεδομένων και η παραβίαση της εμπιστευτικότητας δικτύων, μαζικό hacking σε συνδυασμό με εκβίαση για πληρωμή λύτρων με κρυπτονομίσματα, αδυναμία εταιρειών να αντεπεξέλθουν αποτελεσματικά σε αιτήματα χρηστών για άσκηση δικαιωμάτων τους, αιφνιδιαστικούς ελέγχους από διωκτικές αρχές και πολυπλοκότητα αναφορικά με το πώς το blockchain και η τεχνητή νοημοσύνη αλληλεπιδρούν, ή συγκρούονται, με τον Κανονισμό. Μια οργάνωση όπως η Homo Digitalis μπορεί να εκδώσει έγγραφα εργασίας και να διοργανώσει σχετικές ημερίδες που θα εξετάζουν τις προκλήσεις αυτές.

–  Πώς βλέπετε τη σχέση της τεχνολογίας με τον άνθρωπο στο μέλλον;

Είναι δεδομένο πως η σχέση της τεχνολογίας με τον άνθρωπο θα συνεχίσει να γίνεται όλο και πιο πολύπλοκη μέσα από την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης και του διαδικτύου των αντικειμένων (Internet of Things). Συνεπώς, εξελίξεις που πριν από μερικές δεκαετίες ήταν αποκύημα επιστημονικής φαντασίας είναι πολύ πιο κοντά απ’ ότι μπορεί να πιστεύουμε.

Γράφει η Αναστασία Καραγιάννη

Η ελληνική κοινωνία με την δολοφονία της 21χρονης Ελένης στη Ρόδο αντίκρισε επιτέλους τις «πραγματικές» διαστάσεις που μπορεί και έχει λάβει ο βιασμός.

Ο βιασμός, λοιπόν, δεν είναι μόνο η σεξουαλική επαφή χωρίς τη θέληση του άλλου ατόμου. Είναι ο εξαναγκασμός σε συνουσία, η σωματική βία ή η απειλή άμεσου και σπουδαίου κινδύνου, που ασκούνται για να τελεστεί αυτή η ακούσια συνουσία.

Και όχι μόνο αυτά. Ο βιασμός μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα και τον θάνατο, όπως είδαμε.

Όμως, η σεξουαλική παρενόχληση αποτελεί πραγματικότητα και στον ψηφιακό κόσμο. Πώς; Τον τελευταίο καιρό συμβαίνει με την παραβίαση των προσωπικών δεδομένων.

Συγκεκριμένα, έρευνες δείχνουν ότι το 4% των εφήβων ηλικίας 12-17 ετών παραδέχονται ότι έστειλαν σεξουαλικά μηνύματα στα οποία απεικονίζονται γυμνοί/ές ή ημίγυμνοι/ες σε άλλους χρήστες μέσω μηνυμάτων κειμένου, ενώ το 15% των εφήβων παραδέχεται ότι έχει λάβει τέτοιο υλικό.

Πρόκειται για το λεγόμενο sexting, για την ανταλλαγή, δηλαδή, φωτογραφιών και μηνυμάτων με κυρίως σεξουαλικό περιεχόμενο με την χρήση εφαρμογών από κινητό τηλέφωνο ή από άλλες ηλεκτρονικές συσκευές.

Ωστόσο, η ανταλλαγή αυτών των μηνυμάτων κάποιες φορές γίνεται χωρίς τη συγκατάθεση του ατόμου που απεικονίζεται. Σε αυτήν την περίπτωση ο/η εικονιζόμενος/η πέφτει θύμα προσβολής της ιδιωτικής του ζωής.

Τι είναι όμως αυτά τα προσωπικά δεδομένα; Τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα είναι πληροφορίες που αφορούν ένα άτομο.

Μπορεί να περιέχουν “ευαίσθητες” πληροφορίες ή “ μη ευαίσθητες” πληροφορίες. Αυτές οι πληροφορίες καθίστανται προσωπικές όταν συνδεθούν, άμεσα ή έμμεσα, με το συγκεκριμένο πρόσωπο. Πρόκειται, λοιπόν, για διαφορετικές πληροφορίες οι οποίες, εάν συγκεντρωθούν όλες μαζί, μπορούν να οδηγήσουν στην ταυτοποίηση ενός συγκεκριμένου ατόμου.

Αυτές οι πληροφορίες χαρακτηρίζουν, επομένως, την υπόσταση του ατόμου, τόσο τη βιολογική, φυσική, ψυχική, όσο και την κοινωνική, πολιτική, οικονομική και πολιτιστική.

Μία φωτογραφία που απεικονίζει κάποιο γυμνό άτομο μπορεί να θεωρηθεί ως ευαίσθητη πληροφορία όταν αφορά τη σεξουαλική ζωή αυτού του ατόμου ή φανερώνει τον σεξουαλικό του προσανατολισμό.

Πώς, όμως, μπορεί η διακίνηση των προσωπικών δεδομένων να οδηγήσει σε σεξουαλική εκμετάλλευση; Από τη στιγμή που μια φωτογραφία ‘εμφανίζεται’ στον διαδικτυακό χώρο, δύσκολα μπορεί να ελεγχθεί η κυκλοφορία της. Τις περισσότερες φορές αυτές οι φωτογραφίες αποστέλλονται στα πλαίσια μίας σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ του αποστολέα και του παραλήπτη.

Μέχρι εδώ δεν δημιουργείται κάποιο πρόβλημα. Τα προβλήματα προκύπτουν όταν κλονίζεται αυτή η σχέση ή όταν δημιουργείται υπό ψευδή στοιχεία.

Η διακίνηση αυτού του υλικού σε δεύτερο επίπεδο προώθησης χωρίς την συναίνεση του εικονιζόμενου, και πολλές φορές εν αγνοία του, σε άλλους χρήστες, συνιστά προσβολή της ιδιωτικότητάς του και προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειάς του, όταν γίνεται με σκοπό την τέλεση ασελγών πράξεων, αλλά και διακίνηση πορνογραφικού υλικού.   

Πριν δύο χρόνια περίπου η 22χρονη Λίνα αυτοκτόνησε, πέφτοντας από τον ένατο όροφο της φοιτητικής εστίας στην Θεσσαλονίκη.

Εισαγγελική έρευνα έχει διαταχθεί προκειμένου να γίνει  ηλεκτρονική αναζήτηση των ιχνών τυχόν εγκληματικής συμπεριφοράς για τήρηση, αποθήκευση, επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, απειλών μέσω διαδικτύου για πράξη ή ανοχή, και ένωσης προσώπων για διάπραξη κακουργήματος, καθώς φαίνεται ότι η κοπέλα δεχόταν απειλές ότι θα δημοσιευθούν προσωπικές της φωτογραφίες στο διαδίκτυο.

Με τον Νέο Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατοχυρώνεται το δικαίωμα στη λήθη, το δικαίωμα ενημέρωσης και πρόσβασης στα δεδομένα, το δικαίωμα διόρθωσης και το δικαίωμα εναντίωσης στην επεξεργασία αυτών.

Η ελληνική νομοθεσία και νομολογία παρέχει υψηλά εχέγγυα προστασίας. Μένει μόνο να γίνουν αντιληπτά και από εμάς.

*Εάν αντιμετωπίζεις προβλήματα στο διαδίκτυο και είσαι κάτω των 18 ετών, κάλεσε το 2106007686. Εμπιστεύσου την γραμμή βοηθείας του Εθνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου.

του Λευτέρη Χελιουδάκη

Στις 4 Δεκεμβρίου 2018, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έκρινε ομόφωνα με την Απόφασή του στην Υπόθεση Magyar Jeti Zrt κατά Ουγγαρίας ότι η απαγόρευση χρήσης υπερσυνδέσμων που οδηγούν σε δυσφημιστικό περιεχόμενο μπορεί να αποτελεί παραβίαση του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης.

Σύμφωνα με τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης, η αιτούσα εταιρία (444.hu) η οποία διατηρεί ειδησεογραφικό ιστότοπο, είχε κριθεί ένοχη από τα εθνικά δικαστήρια της Ουγγαρίας για διάθεση δυσφημιστικού υλικού. H αιτία ήταν ότι είχε αναρτήσει σε άρθρο που φιλοξενούσε έναν υπερσυνδέσμο που οδηγούσε σε συνέντευξη στο YouTube, η οποία αργότερα κρίθηκε ότι περιείχε δυσφημιστικό περιεχόμενο.

Συγκεκριμένα, μία ομάδα χούλιγκανς ενώ ήταν καθοδόν για να παρακολουθήσει ένα παιχνίδι ποδοσφαίρου είχε σταθμεύσει με το λεωφορείο που την μετέφερε έξω από ένα σχολείο. Το σχολείο απαρτιζόταν στην πλειοψηφία του από Ρομά μαθητές, και οι χούλιγκανς ξεκίνησαν να φωνάζουν ρατσιστικά συνθήματα κατά των παιδιών, να εκσφενδονίζουν μπουκάλια μπύρας προς το μέρος τους, ενώ ένας εξ αυτών ούρησε μπροστά από το σχολείο. Η καθηγήτρια των παιδιών κάλεσε την αστυνομία και οι χούλιγκανς έφυγαν μόνο αφού η αστυνομία κατέφθασε στο σημείο.

Την ίδια ημέρα ο αρχηγός της τοπικής κοινότητας των Ρομά έδωσε μία συνέντευξη για το περιστατικό λέγοντας οτι οι εν λόγω χούλιγκανς ήταν μέλη της ακροδεξιάς ουγγρικής πολιτικής παράταξης «Jobbik». Η εν λόγω συνέντευξη αναρτήθηκε στο YouTube. Την ακριβώς επόμενη ημέρα η 444.hu δημοσίευσε ένα άρθρο στην ιστοσελίδα της για το περισταστικό τοποθετώντας σε αυτό έναν υπερσύνδεσμο που οδηγούσε στην εν λόγω συνέντευξη.

Με την απόφασή του, το ΕΔΔΑ υπογράμμισε τη σημασία των υπερσυνδέσμων για την ομαλή λειτουργία του Διαδικτύου και διέκρινε τους υπερσυνδέσμους από τις παραδοσιακές δημοσιεύσεις, καθώς οι μεν κατευθύνουν το κοινό σε διαθέσιμο υλικό, ενώ οι δε παρέχουν υλικό στο κοινό.

Επίσης, το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι ο ουγγρικός νόμος περί αντικειμενικής ευθύνης για τη διάδοση δυσφημιστικού υλικού είχε αποκλείσει τη δυνατότητα οποιασδήποτε ουσιαστικής εκτίμησης του δικαιώματος της αιτούσας εταιρείας στην ελευθερία έκφρασης. Επομένως, τα εθνικά δικαστήρια θα έπρεπε να έχουν εξετάσει τη παρούσα υπόθεση με μεγαλύτερη προσοχή, καθώς οι εν λόγω διατάξεις θα μπορούσαν να υπονομεύσουν τη ροή πληροφοριών στο Διαδίκτυο, αποτρέποντας τη χρήση υπερσυνδέσμων από δημιουργούς και εκδότες.

Ακόμη, το ΕΔΔΑ υπενθύμισε ότι, για τους δημοσιογράφους, η προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης του άρθρου 10 εξαρτάται από την αρχή της καλής πίστης και την ακρίβεια των πραγματικών στοιχείων, ώστε να παρέχονται “αξιόπιστες και ακριβείς” πληροφορίες σύμφωνα με τη δεοντολογία της δημοσιογραφίας. Επομένως, η προστασία που παρέχει το εν λόγω δικαίωμα δεν καλύπτει την περίπτωση της διάδοσης ψευδών ειδήσεων.

Τέλος, το ΕΔΔΑ υπογράμμισε ότι όταν διακυβεύονται δικαιώματα τρίτων, είναι απαραίτητο να επιτευχθεί μία δίκαιη ισορροπία μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης του άρθρου 10 και του σεβασμού της ιδιωτικής ζωής σύμφωνα με το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Περισσότερες πληροφορίες για την υπόθεση μπορείς να βρεις και στην ιστοσελίδα Τhe IPKat.

Γράφουν οι Ιάσονας Χοντζόπουλος* και Κωνσταντίνος Κακαβούλης

Όταν επισκεπτόμαστε μία ιστοσελίδα για πρώτη φορά, εμφανίζεται το μήνυμα «Ο ιστότοπος αυτός χρησιμοποιεί cookies για βελτίωση της εμπειρίας του χρήστη».

Τι είναι όμως αυτά τα περιβόητα cookies; Βελτιώνουν πράγματι την εμπειρία μας στο διαδίκτυο; Και αν ναι, το κάνουν χωρίς κόστος; Πάμε να δώσουμε απαντήσεις στα πιο συχνά ερωτήματα.

Τι είναι τα cookies;

Είναι μικρά αρχεία με πληροφορίες που δημιουργούν οι ιστοσελίδες καθώς τις επισκεπτόμαστε. Είναι αντίστοιχα με μικρά αρχεία κειμένου, όπου συνήθως η πληροφορία είναι κωδικοποιημένη ή έχει τη μορφή ids, οπότε δε φαίνεται να έχει κάποια συνοχή όταν τη διαβάζει ένας άνθρωπος. Τα αρχεία αυτά και οι πληροφορίες που περιέχουν, δημιουργούνται από τον υπολογιστή στον οποίο τρέχει η ιστοσελίδα (server). Κάθε σελίδα χρησιμοποιεί μόνο τα cookies που η ίδια έχει δημιουργήσει.

Πού χρησιμεύουν τα cookies;

Εξυπηρετούν στο να προσθέτουν λειτουργικότητα στις ιστοσελίδες που επισκεπτόμαστε. Π.χ. χρησιμοποιούνται για να μας αναγνωρίσει κάποιο site. Καθώς δημιουργούνται από την ιστοσελίδα, δεν περιέχουν προσωπικές πληροφορίες.

Συνήθως αναγνωρίζουν τον browser που χρησιμοποιήσαμε κατά την προηγούμενη μας είσοδο. Η αρχή στην οποία βασίζονται οι ιστοσελίδες είναι πως κάθε κλικ που κάνουμε είναι ανεξάρτητο από τα προηγούμενα. Για να υποδηλώσουμε την σχέση συνέχειας μεταξύ δύο κλικ (στο ίδιο site) δημιουργήθηκαν τα cookies που μεταφέρουν αυτή την πληροφορία.

Υπάρχουν διαφορετικά είδη  cookies;

Ναι! Μπορούμε να διακρίνουμε τα cookies με βάση τη λειτουργικότητα που προσφέρουν σε απλά cookies, session cookies και tracking cookies.

1. Τα απλά cookies χρησιμεύουν για την αποθήκευση γενικών πληροφοριών. Τέτοιου είδους cookies χρησιμοποιούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα απλά και μόνο για να θυμούνται τα προϊόντα που έχουμε ήδη επιλέξει να αγοράσουμε. Άλλες πληροφορίες μπορεί να είναι τεχνικά χαρακτηριστικά, στατιστικά σχετικά με το πόσες φορές έχουμε επισκεφτεί τη σελίδα, ποια γλώσσα προτιμάμε, ποια διάταξη της σελίδας προτιμούμε κλπ.

2. Session Cookies: Τα πιο συνηθισμένα είναι τα authentication cookies που βοηθούν στην ταυτοποίηση του προφίλ μας, όπως αναφέραμε προηγουμένως. Ανάλογα με την εφαρμογή μπορούν να έχουν περιορισμένη διάρκεια (temporary cookies). Συνήθως μικρής διάρκειας cookies συναντάμε σε ιστοσελίδες τραπεζών, όπου μετά από ορισμένο χρόνο, για λόγους ασφαλείας λήγουν και πρέπει να εισάγουμε τα στοιχεία μας πάλι.

Σε άλλες περιπτώσεις, η επιλογή “Remember Me” or “Keep Me Logged In” τα ορίζει ενεργά μέχρι να επιλέξουμε ρητά αποσύνδεση του λογαριασμού (permanent cookies).

Αξίζει να σημειωθεί πως τα authentication cookies αποτελούν σημαντικό στοιχείο ασφάλειας στο διαδίκτυο και αποστέλλονται πάντα κωδικοποιημένα. Επίσης, υπάρχουν τεχνολογίες που μπορούν να αυξήσουν περισσότερο την ασφάλεια και την αξιοπιστία της πιστοποίησης και λειτουργούν παράλληλα με τα cookies.

3. Τέλος υπάρχουν τα tracking cookies. Τα third-party tracking cookies αποτελούν την πιο πολυσυζητημένη κατηγορία tracking cookies, καθώς εστιάζουν στη βελτίωση υπηρεσιών πέραν αυτών που προσφέρονται από την ιστοσελίδα. Σε αυτές τις υπηρεσίες συγκαταλέγεται και η προβολή διαφημίσεων. Συνεργαζόμενα sites αποκτούν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν cookies για να συλλέγουν πληροφορίες σχετικά με την πλοήγησή μας στο διαδίκτυο. Το γεγονός ότι τρίτες υπηρεσίες, πέρα από το ίδιο το site, μπορούν να εγκαθιστούν cookies επεκτείνει την χρήση τους πέρα απο τον πρωταρχικό λόγο δημιουργίας των cookies, τον οποίο εξυπηρετούν τα απλά cookies και τα authentication cookies και δεν είναι άλλος από τη βελτίωση των υπηρεσιών του αρχικού site.

Υπάρχουν εργαλεία που μας βοηθούν να ελέγξουμε την ροή των πληροφοριών που μοιραζόμαστε μέσω των cookies. Παρακάτω μπορούμε να δούμε ένα από αυτά τα εργαλεία όπου καταγράφεται ο διαμοιρασμός των πληροφοριών σε συνεργαζόμενες επιχειρήσεις.

Σας φαίνεται περίπλοκο; Δοκιμάστε και εσείς αυτό το εργαλείο για να δείτε live με ποιους μοιράζεστε κάθε κλικ που κάνετε ανά πάσα στιγμή στο διαδίκτυο!

Άρα τα cookies στοχεύουν εμένα;

Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, τα cookies συνήθως στοχεύουν στην αναγνώριση του browser που χρησιμοποιούμε και τη διεύθυνση IP μας. Τα cookies σπάνια περιέχουν προσωποποιημένα χαρακτηριστικά που υποδεικνύουν την ταυτότητα του χρήστη. Ο συνδυασμός των συγκεκριμένων στοιχείων με άλλες τρίτες πηγές μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ταυτοποίηση φυσικών προσώπων και για τον λόγο αυτό η λειτουργία των cookies ρυθμίζεται από τη νομοθεσία.

Τι προβλέπει η νομοθεσία για τα cookies;

Ο περιβόητος πλέον Γενικός Κανονισμός Προστασία Προσωπικών Δεδομένων (GDPR) περιλαμβάνει μία διάταξη και για τα cookies.

Συγκεκριμένα, στην παράγραφο 30, η οποία περιλαμβάνεται στο άρθρο 4 του Κανονισμού προβλέπει

“Τα φυσικά πρόσωπα μπορεί να συνδέονται με επιγραμμικά αναγνωριστικά στοιχεία ταυτότητας […]όπως διευθύνσεις διαδικτυακού πρωτοκόλλου, αναγνωριστικά cookies ή άλλα αναγνωριστικά στοιχεία […].Αυτά μπορεί να αφήνουν ίχνη τα οποία, ιδίως όταν συνδυαστούν με μοναδικά αναγνωριστικά στοιχεία ταυτότητας και άλλες πληροφορίες που λαμβάνουν οι εξυπηρετητές, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δημιουργηθεί το προφίλ των φυσικών προσώπων και να αναγνωριστεί η ταυτότητά τους.”

Με απλά λόγια αν τα cookies μπορούν να ταυτοποιήσουν ένα φυσικό πρόσωπο, τότε υπόκεινται στον GDPR. Ασφαλώς, δεν μπορούν όλα τα cookies να ταυτοποιήσουν ένα πρόσωπο, αλλά τα περισσότερα -αν συνδυαστούν με τρίτες πηγές- μπορούν.

Προκειμένου να είναι σύμφωνες με τον GDPR και να μην κινδυνεύουν από τα τεράστια πρόστιμα, τα οποία προβλέπει, οι ιστοσελίδες θα πρέπει είτε να σταματήσουν να συλλέγουν τα cookies, τα οποία μπορούν να ταυτοποιήσουν ένα φυσικό πρόσωπο, είτε να θεμελιώσουν έναν επαρκή και νόμιμο λόγο για τη συλλογή και την επεξεργασία των πληροφοριών αυτών.

Ποιες είναι όμως οι σημαντικότερες αλλαγές που επέφερε ο GDPR στη χρήση των cookies; Ας τις εξετάσουμε:

1. Δεν αρκεί, πλέον, η σιωπηρή συγκατάθεση στη χρήση cookies. Ο χρήστης της ιστοσελίδας θα πρέπει ρητά να παρέχει τη συγκατάθεσή του για την τοποθέτηση cookies από την ιστοσελίδα. Αυτός είναι και ο λόγος που εμφανίζονται αυτά τα μηνύματα που αναφέραμε στην αρχή του άρθρου μας, κάθε φορά που επισκεπτόμαστε μία νέα ιστοσελίδα. Αυτά τα μηνύματα ίσως φαίνονται απλώς ενοχλητικά εκ πρώτης όψεως, αλλά, έχοντας διαβάσει αυτό το άρθρο, ενδεχομένως να πρέπει να το σκεφτείτε και δεύτερη φορά πριν πατήσετε «Αποδέχομαι» την επόμενη φορά.

2. Το μήνυμα «χρησιμοποιώντας αυτή την ιστοσελίδα αποδέχεστε τη χρήση των cookies» δεν είναι αρκετό. Η παροχή της συγκατάθεσης του χρήστη πρέπει να είναι αυθεντική και σύμφωνη με την ελεύθερη βούλησή του: ο χρήστης πρέπει να έχει πράγματι επιλογή να μην αποδεχτεί την τοποθέτηση cookies.

3. Ο χρήστης πρέπει να έχει τη δυνατότητα να άρει τη συγκατάθεσή του με την ίδια ευκολία με την οποία την παρείχε. Επομένως, οι ιστοσελίδες θα πρέπει να παρέχουν στους χρήστες τη δυνατότητα να αλλάξουν γνώμη και να τροποποιήσουν την αρχική τους επιλογή ανά πάσα στιγμή, προσφέροντάς τους εύκολη και γρήγορη πρόσβαση στο σχετικό μενού – εξίσου εύκολη και γρήγορη με αυτήν που είχαν όταν επισκέφτηκαν για πρώτη φορά την ιστοσελίδα.

Τι μπορώ να κάνω αν μία ιστοσελίδα δε συμμορφώνεται με τις παραπάνω υποχρεώσεις της σχετικά με τα cookies;

Ρίξε μία ματιά στον οδηγό που έχει ετοιμάσει η Homo Digitalis για το τι μπορείς να κάνεις και σε ποιoν να απευθυνθείς αν αντιμετωπίζεις προβλήματα με την επεξεργασία των προσωπικών σου δεδομένων. Τα ίδια ακριβώς βήματα μπορείς να ακολουθήσεις και στην περίπτωση που κάποια ιστοσελίδα παραβιάζει τη νομοθεσία σχετικά με τα cookies.

Μπορεί μία ιστοσελίδα να λειτουργήσει χωρίς cookies;

Τα cookies ξεκάθαρα πολλαπλασίασαν τις δυνατότητες των sites και σε πολλές περιπτώσεις αύξησαν την ασφάλεια τους. Η χρήση τους αποτελεί ξεκάθαρα σχεδιαστική επιλογή για κάθε ιστοσελίδα, αλλά η χρήση μερικών έχει καθαρά τεχνικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα όπως αναφέραμε και προηγουμένως.

Τα cookies με τεχνικό χαρακτήρα είναι απαραίτητα. Οι ιστοσελίδες είναι προσβάσιμες από πληθώρα συσκευών και browsers. Οι διάφορες συσκευές και οι browsers απαιτούν ειδική μεταχείριση για τεχνικούς λόγους, οπότε η χρήση απλών cookies με τεχνικά δεδομένα κρίνεται αναγκαία. Με τον τρόπο αυτό αλλάζει η διάταξη του site ώστε να είναι ταιριάζει στις εκάστοτε ανάγκες, όπως για παράδειγμα η προσαρμογή του site σε κινητά τηλέφωνα και μικρές οθόνες.

Δεν ισχύει το ίδιο για τα tracking cookies. Η χρήση tracking cookies έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινότητας τα τελευταία χρόνια, κυρίως σχετικά με τον σκοπό για τον οποίο αξιοποιούνται τα δεδομένα που συλλέγονται. Για το λόγο αυτό η νομοθεσία επιχειρεί να φέρει από την αφάνεια την χρήση των cookies, δίνοντας περιθώρια επιλογών και δικαιώματα στους χρήστες. Παράλληλα, απαιτεί διαφάνεια στην χρήση τους από τις εταιρείες και προβλέπει πολύ μεγάλα πρόστιμα, με σκοπό οι εταιρείες να συμμορφωθούν πράγματι με τις υποχρεώσεις τους.

Η Homo Digitalis πιστή στις αξίες που πρεσβεύει, δεν τοποθετεί cookies στις συσκευές των επισκεπτών της ιστοσελίδας της προκειμένου να αναλύσει την αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού και της παρουσίασης της ιστοσελίδας μας ή τον έλεγχο της ταυτότητας των επισκεπτών της (tracking cookies).

Επομένως δεν καταγράφουμε τη δραστηριότητά σας στην ιστοσελίδα μας. Το μοναδικό cookie που χρησιμοποιεί η ιστοσελίδα μας ονομάζεται PHPSESSID.

Το συγκεκριμένο cookie δεν μπορεί να ταυτοποιήσει κανένα φυσικό πρόσωπο και δεν καταγράφει προσωπικά δεδομένα των χρηστών. Έχει καθαρά τεχνικό χαρακτήρα εξυπηρετώντας τη λειτουργία του server.

*Ο Ιάσονας Χοντζόπουλος είναι data scientist με έδρα την Ζυρίχη. Είναι ηλεκτρολόγος μηχανικός και μηχανικός ηλεκτρονικών υπολογιστών, απόφοιτος του ΕΜΠ και του ETH Zurich. 

* Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: https://www.howtogeek.com/327268/why-do-some-websites-have-pop-up-warnings-about-cookies/

Μία online διαμάχη στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης

Της Αναστασίας Καραγιάννη*

Οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προσφέρουν έναν τεράστιο χώρο σε όλους τους χρήστες προκειμένου να μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους και να ενημερώνονται. Με αυτόν τον τρόπο, η ροή της πληροφορίας είναι ελεύθερη, και πρέπει να είναι ελεύθερη. Η πληροφορία, όμως, κάποιες φορές μπορεί να είναι και ‘επικίνδυνη’. Η λεγόμενη ρητορική μίσους, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, μπορεί να οριστεί ως «κάθε μορφή έκφρασης που διαδίδει, υποκινεί, προωθεί ή δικαιολογεί το ρατσιστικό μίσος, την ξενοφοβία, τον αντισημιτισμό ή άλλες μορφές μίσους που βασίζονται στη μισαλλοδοξία, συμπεριλαμβανομένων αυτής που εκφράζεται μέσω του επιθετικού εθνικισμού και εθνοκεντρισμού, των διακρίσεων και της εχθρότητας κατά των μειονοτήτων και των μεταναστών».

Ένα πλαίσιο που μπορεί να προσδιορίσει μια πράξη ρητορικής μίσους θα μπορούσε να βασιστεί στον χαρακτήρα και τη δημοτικότητα του ομιλητή, στην συναισθηματική κατάσταση του ακροατηρίου, στο περιεχόμενο της πράξης καθεαυτής ως παρακίνηση σε μίσος, στο κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου εκδηλώνεται η πράξη και στα μέσα που χρησιμοποιούνται για τη διάδοσή του, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας που χρησιμοποιείται. Καθοριστικό ρόλο για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους έχει παίξει και η Απόφαση- Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της 28ης Νοεμβρίου του 2008 σχετικά με την αντιμετώπιση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και την αλληλεπίδρασή τους με την ελευθερία της έκφρασης, ενώ με αυτήν τονίζεται και η εθνική συνεργασία των κρατών μελών, κυρίως στο άρθρο 1 παράγραφος 1, στο άρθρο 3 και στο άρθρο 4.

Ωστόσο, κάποιες φορές δημιουργείται μία ‘αντιπαράθεση’ μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα πλαίσια της ρητορικής μίσους. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στο ειδικό καθεστώς για την παιδική προστασία, το οποίο αναγνωρίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το άρθρο 2 της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού σχετικά με την ευημερία του παιδιού αντιτίθεται στο άρθρο 13 αυτής σχετικά με την ελευθερία της πληροφόρησης. Έτσι, η ελευθερία της έκφρασης και του λόγου ενδέχεται να συγκρούεται με τα προστατευτικά μέτρα που θα περιορίζουν την πρόσβαση του παιδιού σε ορισμένες δραστηριότητες στο διαδίκτυο. Παρά τη ‘διαμάχη’ αυτή, η παιδική προστασία και η ελευθερία της έκφρασης συγκλίνουν στην ανάγκη προστασίας των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που βασίζονται στις θεμελιώδεις αξίες της ανθρώπινης αυτονομίας και αξιοπρέπειας.

Για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συμφώνησε με το Facebook, τη Microsoft, το Twitter και το YouTube τον Μάιο του 2016, και αργότερα το 2018 με το Instagram, την Google+, το Snapchat και την Dailymotion για την υιοθέτηση ενός Κώδικα Δεοντολογίας, προκειμένου οι πλατφόρμες αυτές να δώσουν τη δυνατότητα στους χρήστες να αναφέρουν περιστατικά ρητορικής μίσους, ενισχύοντας την υποστήριξη της κοινωνίας των πολιτών καθώς και τον συντονισμό με τις εθνικές αρχές. Συμφώνησαν, επιπλέον, να αξιολογούν τις κοινοποιήσεις των χρηστών σύμφωνα με την ευρωπαϊκή και την εθνική νομοθεσία σχετικά με την ρητορική μίσους και δεσμεύτηκαν να αφαιρούν, εάν είναι απαραίτητο, τις κοινοποιήσεις που αξιολογούνται ως ‘παράνομες’.

Ωστόσο, διαφορετικοί κίνδυνοι ενδέχεται να απαιτούν και διαφορετικές ενέργειες. Μια διάκριση μεταξύ των κινδύνων για την παιδική προστασία επισημαίνει η Sonia Livingstone, η οποία εντόπισε τέσσερις τύπους κινδύνων: τους εμπορικούς,  τους κινδύνους επίθεσης ή βίας εναντίον των παιδιών, τους κινδύνους σεξουαλικής κακοποίησης, εκμετάλλευσης κλπ εναντίον τους, και τους κινδύνους που θίγουν αξίες, όπως η ρητορική μίσους. Οι κίνδυνοι αυτοί διακρίνονται περαιτέρω ανάλογα με την συμμετοχή των παιδιών σε αυτούς: ως παραλήπτες, ως συμμετέχοντες και ως δράστες. Και οι δύο διακρίσεις τονίζουν τη σημασία της χάραξης φιλικής πολιτικής προς το παιδί.

Μία τέτοια πολιτική ανιχνεύεται στο άρθρο 6 και 8 του Νέου Κανονισμού για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, καθώς και στο Προοίμιο 58 αυτού. Πιο αναλυτικά, στα άρθρα 6 και 8 του ΓΚΠΔ (GDPR), η Επιτροπή εισάγει την συγκατάθεση των γονέων ή των ασκούντων την γονική μέριμνα ως μέσο νομιμοποίησης της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων του παιδιού στο διαδίκτυο. Η ηλικία των 13 ετών είναι το όριο από το οποίο εξαρτάται αν η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων των παιδιών θα υπόκειται σε λιγότερους νομικούς περιορισμούς.

Στην πράξη, μ’ αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά χωρίζονται σε δύο ηλικιακές ομάδες: τα παιδιά που είναι σε θέση να συναινέσουν στην επεξεργασία των προσωπικών τους δεδομένων, ηλικίας 13-16 ετών, και τα παιδιά που εξαρτώνται από τη γονική συναίνεση για την συμπεριφορά τους στο διαδίκτυο, από 0 έως 13 ετών. Η χάραξη μιας τέτοιας αυστηρής γραμμής έρχεται σε αντίθεση με  τα στάδια της σωματικής και κοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού. Επίσης, η γονική συναίνεση χρειάζεται να εξετάζεται κάθε φορά από νομική σκοπιά, κατά πόσο το προτεινόμενο μέτρο εν προκειμένω είναι ανάλογο και εάν συμβαδίζει με το πλαίσιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Η γονική συναίνεση αντιτίθεται, έτσι, σε κάποιες περιπτώσεις με το δικαίωμα συμμετοχής του παιδιού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που το αφορούν, δικαίωμα που προστατεύεται από την Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού και αναγνωρίζεται τόσο από την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και από τα κράτη μέλη της. Τα δικαιώματα του παιδιού στην ελευθερία της έκφρασης και της ιδιωτικής ζωής μπορούν να υπονομευθούν σε περίπτωση που η πρόσβαση των παιδιών στην πληροφορία μπορεί να περιοριστεί και να εξαρτηθεί από τους γονείς. Επίσης, το πεδίο εφαρμογής του δικαιώματός τους στην ιδιωτική ζωή συρρικνώνεται, καθώς οι γονείς θα πρέπει να παρεμβαίνουν στην ιδιωτική ζωή των παιδιών για να κάνουν τις αντίστοιχες επιλογές, όπως για παράδειγμα στην δημιουργία προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ως εκ τούτου, παρατηρείται ότι η γονική συναίνεση μπορεί ενίοτε να αντιβαίνει στις βασικές αρχές του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται από την Σύμβαση.

Παρ’ όλα αυτά, σίγουρα ο ρόλος των γονέων είναι σημαντικός και καθοριστικός για την προστασία του παιδιού. Αν και είναι ‘παιδιά της ψηφιακής εποχής’, δε διαθέτουν πλήρεις ψηφιακές δεξιότητες. Μια πρόσφατη μελέτη του EU Kids Online δείχνει ότι, παρόλο που το 43% των ερωτηθέντων παιδιών πιστεύουν ότι γνωρίζουν περισσότερα για το διαδίκτυο από τους γονείς τους, δεν διαθέτουν ψηφιακές δεξιότητες, όπως το κλείδωμα ανεπιθύμητων επικοινωνιών, την αλλαγή των ρυθμίσεων απορρήτου στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης και την κριτική αξιολόγηση της πληροφορίας στην οποία έχουν πρόσβαση.

Συνοψίζοντας, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης είναι από τους πιο σημαντικούς παίκτες στη διαδικτυακή αγορά. Το επιχειρηματικό μοντέλο τους βασίζεται στην επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών τους. Ένα μεγάλο και πραγματικά ενεργό μέρος αυτών των χρηστών είναι παιδιά, τα οποία εξαρτώνται από την παρουσία αυτών των μεγάλων εταιρειών στην καθημερινότητά τους και αναπτύσσουν μία ισχυρή καταναλωτική σχέση μαζί τους. Η ύπαρξη αυτών των Κωδίκων Συμπεριφοράς είναι πραγματικά σημαντική, διότι συμπληρώνει τις ισχύουσες νομικές διατάξεις και προσφέρει υψηλό επίπεδο προστασίας. Εξίσου σημαντική είναι και η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Επομένως, πρέπει να βρεθεί μια προσεκτική ισορροπία μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και της προστασίας των παιδιών.

*Η Αναστασία Καραγιάννη είναι νομικός με εξειδίκευση στα ψηφιακά δικαιώματα των παιδιών. Είναι μέλος της Homo Digitalis και συνδημιουργός της ChildAct, η οποία έχει ως σκοπό την προστασία των ψηφιακών δικαιωμάτων των παιδιών. Στις 8 Νοεμβρίου εκπροσώπησε τη Homo Digitalis στη συνεδρίαση με θέμα ‘Facebook και άλλοι κοινωνικοί κίνδυνοι’, που έλαβε χώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.