master_admin

Γράφει ο Γιάννης Ντόκος*

Τα φυσικά και ψυχικά χαρακτηριστικά από τα οποία απαρτιζόμαστε όλοι οι άνθρωποι περιγράφουν όχι μόνο την εμφάνισή μας, αλλά και το χαρακτήρα, την ιδιοσυγκρασία, τη συμπεριφορά μας, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούμε απέναντι σε άτομα και καταστάσεις. Μπορεί να χαρακτηριστεί κανείς, επομένως, ως οξυδερκής, αθλητικός, ή συνεπής στις υποχρεώσεις του, βάσει των όσων παρατηρούν οι συνάνθρωποί του για τον ίδιο.

Ο ψηφιακός μας εαυτός

Με την επέκταση του Ίντερνετ και των σύγχρονων τεχνολογικών επιτευγμάτων, αυτοί οι χαρακτηρισμοί δεν περιορίζονται πλέον στο παραδοσιακό κοινωνικό περιβάλλον (όπως ένα σχολείο ή το οικογενειακό περιβάλλον κάποιου). Εισέρχονται πλέον και στο διαδίκτυο, το οποίο, με τη χρήση μέσων όπως τα κινητά τηλέφωνα, διευκολύνει τη συλλογή των στοιχείων του ατόμου, τα οποία του προσδίδουν έναν αντίστοιχο χαρακτηρισμό. Η δημιουργία προφίλ, συνεπώς, υπερβαίνει τον κατ’ εξοχήν φυσικό κόσμο και ανάγεται στα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα που όλοι χρησιμοποιούμε, επηρεάζοντας έτσι τη ζωή μας με τρόπους που ίσως να μην αντιλαμβανόμαστε.

Τα πιο συνήθη παραδείγματα

Ένα παράδειγμα αυτής της «αόρατης» επιρροής αποτελεί η αγορά αεροπορικών εισιτηρίων διαδικτυακά. Τα ηλεκτρονικά καταστήματα παροχής τέτοιων εισιτηρίων δημιουργούν το προφίλ του κάθε χρήστη, το οποίο αποτελείται, μεταξύ άλλων, από τη μάρκα του υπολογιστή που ο χρήστης χρησιμοποιεί για την αγορά. Η χρήση ακριβού υπολογιστή (πχ. Apple) καταγράφεται αυτόματα, και ο χρήστης χρεώνεται περισσότερο για το εισιτήριο, με το σκεπτικό ότι, εφόσον είναι κάτοχος ακριβού υπολογιστή, έχει και την οικονομική ικανότητα να πληρώσει το ακριβότερο εισιτήριο.

Η δημιουργία προφίλ στον ηλεκτρονικό κόσμο συμβαίνει, συνήθως, με τον εξής τρόπο: μια ηλεκτρονική συσκευή, μέσω κατάλληλου λογισμικού και σύνδεσης στο διαδίκτυο, συλλέγει προσωπικά δεδομένα του χρήστη της (με, αλλά και κάποιες φορές δίχως τη γνώση και συγκατάθεση αυτού), τα οποία αποθηκεύονται σε ποικίλα μέσα, και αρχειοθετούνται ανάλογα με το περιεχόμενό τους.

Κλασσικό παράδειγμα είναι οι συστάσεις της υπηρεσίας YouTube, οι οποίες βασίζονται στις θεάσεις (views) του χρήστη και στη γενική διαδικτυακή του συμπεριφορά. Το YouTube καταγράφει αυτόματα κάθε βίντεο που ο χρήστης παρακολουθεί και δημιουργεί το αντίστοιχο προφίλ (πχ. Ο Γιάννης έχει παρακολουθήσει 70% βίντεο με θέμα σκύλους, και 30% βίντεο με θέμα το ποδόσφαιρο). Ανάλογα με το προφίλ του χρήστη, η υπηρεσία τού προωθεί υλικό η οποία αυτή κρίνει πως ανταποκρίνεται στο προφίλ αυτό (δηλαδή προώθηση στον Γιάννη περισσότερων βίντεο με σκύλους και λιγότερων σχετικά με το ποδόσφαιρο).

Η μία όψη του νομίσματος

Η δημιουργία τέτοιων προφίλ μπορεί να έχει και θετικές, μα και αρνητικές επιπτώσεις όταν εφαρμόζεται προκειμένου να κατηγοριοποιήσει κάποιον με βάση τα χαρακτηριστικά του (όπως είναι η εχεμύθεια, η φερεγγυότητα, η ενεργητικότητα ή οι μουσικές προτιμήσεις κάποιου). Στα θετικά της τεχνικής αυτής συγκαταλέγεται η χρήση του δημιουργημένου προφίλ προκειμένου να παρασχεθούν στο χρήστη προϊόντα και υπηρεσίες που πράγματι ταιριάζουν σε αυτόν. Επιπρόσθετα, το προφίλ δημιουργεί ευκολία χρήσης των πλατφορμών και υπηρεσιών που το επιστρατεύουν, μιας και ο χρήστης αποκτά πλέον μία ηλεκτρονική ταυτότητα η οποία τον βοηθά να πλοηγείται ευκολότερα στο διαδίκτυο και να εξυπηρετείται βάση αυτής (αυτό συμβαίνει με διαδικτυακά καταστήματα όπως το Amazon, στα οποία ο χρήστης λαμβάνει προτάσεις για προϊόντα που το σύστημα θεωρεί πως ανταποκρίνονται στο προφίλ του). Ο χρήστης, με άλλα λόγια, είναι ταυτοποιημένος με βάση τις πληροφορίες του προφίλ του.

Η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος

Η δημιουργία προφίλ ενός ατόμου, ωστόσο, έχει και αρνητικά. Αρχικά, το προφίλ ενός ατόμου είναι όσο καίριο και ακριβές, όσο τα δεδομένα που λαμβάνονται υπόψη για τη δημιουργία του, όπως και από την αποτελεσματικότητα του αλγορίθμου που το σύστημα συλλογής των σχετικών δεδομένων χρησιμοποιεί. Ανακριβή δεδομένα και αναποτελεσματικοί αλγόριθμοι θα φτιάξουν ένα προφίλ που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Οι επιπτώσεις

Οι επιπτώσεις των παραπάνω μπορεί να είναι ιδιαίτερα βαρυσήμαντες για ένα άτομο. Ένα ανακριβές προφίλ μπορεί να οδηγήσει στην παροχή και προώθηση ανεπιθύμητων υπηρεσιών, προϊόντων ή περιεχομένου, μπορεί όμως και να συνδράμει στη λήψη σημαντικών αποφάσεων εις βάρος κάποιου, οι οποίες έχουν ως αιτία το ανακριβές προφίλ. Αξίζει να σκεφτούμε τί επιπτώσεις μπορεί να έχει η άρνηση χορήγησης, εκ μέρους ενός τραπεζικού ιδρύματος, ενός αιτηθέντος δανείου, απόφαση η οποία βασίστηκε σε ανακριβή στοιχεία που απάρτιζαν το προφίλ του αιτούντος, τα οποία και χρησιμοποιήθηκαν για να γίνει η επεξεργασία του αιτήματος αυτού με ηλεκτρονικά μέσα.

Βεβαίως, η δημιουργία ενός προφίλ και ενδεχόμενη επικείμενη λήψη αυτοματοποιημένης απόφασης, δε συνεπάγεται αυτομάτως διακριτική μεταχείριση από το μέρος που δημιουργεί το προφίλ. Η διάκριση θα είναι ανάλογη της ακρίβειας του δημιουργημένου προφίλ μέσα από τη συλλογή και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων ενός ατόμου. Ούτε όμως είναι εγγυημένη αυτή η ακρίβεια. Όπως θα δούμε σε μελλοντικό άρθρο, η σωστή και ακριβής επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, όπως και η δημιουργία αντίστοιχου προφίλ από ηλεκτρονικά υπολογιστικά συστήματα, είναι όσο ισχυρά και καίρια, όσο η αμεροληψία και ακεραιότητα των αλγορίθμων που χρησιμοποιούν.

Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι οι κύριοι κίνδυνοι τέτοιων πρακτικών είναι δύο: πρώτον, η ενδεχόμενη λήψη σημαντικών αποφάσεων για το εμπλεκόμενο άτομο, και δεύτερον, η πιθανή ανακρίβεια η οποία να διακρίνει ένα προφίλ, λόγω α) συλλογής μη σχετικών δεδομένων ή β) η χρήση μεροληπτικών αλγορίθμων και υπολογιστικών μεθόδων. Σε κάθε περίπτωση, η γνώση της ύπαρξης και της φύσης των πρακτικών αυτών αποτελούν μια πρώτη γραμμή άμυνας κατά των αρνητικών επιπτώσεών τους.

Αν το θέμα το άρθρου σε ενδιαφέρει, μπορείς να μάθεις περισσότερες πληροφορίες διαβάζοντας μία εμπεριστατωμένη ακαδημαϊκή εργασία εδώ.

*Ο Γιάννης Ντόκος είναι κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών στον τομέα Νομικής και Τεχνολογίας (Law & Technology). Εδρεύει στην Ολλανδία, ασχολείται επαγγελματικά με την προστασία προσωπικών δεδομένων, και είναι υπέρμαχος της, καθώς και των ψηφιακών δικαιωμάτων εν γένει.

Γράφουν οι Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου* και Αιμιλία Γιβροπούλου*.

Η διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας στο διαδίκτυο αποτελεί από τα πλέον αμφιλεγόμενα νομοθετικά ζητήματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει εμφανές πως η δημιουργία μιας ενιαίας ψηφιακής αγοράς απαιτεί τη δημιουργία ενός νομοθετικού πλαισίου που εναρμονίζει τους κανόνες που εφαρμόζονται στα κράτη μέλη.

Η πρώτη προσπάθεια τέτοιας εναρμόνισης έγινε το 2001 με την ψήφιση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας. Η εν λόγω Οδηγία όμως δεν πέτυχε τον στόχο της.

Από το 2001 και μετά, η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία και η έλλειψη σύγχρονων ρυθμίσεων ήταν εμφανής και αναγκαία. Για τον λόγο αυτό με την εισήγησή της και την αναφορά που ψηφίστηκε στο Κοινοβούλιο, η Ευρωβουλευτής Julia Reda κάλεσε τους νομοθέτες να “ξεσκονίσουν” τους αναχρονικούς κανόνες της Οδηγίας και να προβούν στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις.

Η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2016 όχι μόνο δεν εναρμονίζει τα δίκαια των κρατών μελών ενσωματώνοντας τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, αλλά προβλέπει επιπλέον κανόνες οι οποίοι είναι επικίνδυνοι για τη δομή και λειτουργία του διαδικτύου όπως το γνωρίζουμε σήμερα, καθώς και για το θεμελιώδες δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης.

Τα επίμαχα άρθρα της Πρότασης Οδηγίας

Τα αμφισβητούμενα άρθρα του επίμαχου κειμένου είναι τα άρθρα 11 και 13. Το πρώτο εισάγει ένα νέο αποκλειστικό δικαίωμα υπέρ των εκδοτών Τύπου και το δεύτερο δημιουργεί την υποχρέωση σε πλατφόρμες που αποθηκεύουν και που δίνουν πρόσβαση σε περιεχόμενο, να συνάπτουν άδειες για τη δημοσίευση του περιεχομένου αυτού από χρήστες ή να εμποδίζουν τη διαθεσιμότητά του με την εισαγωγή αλγορίθμων αυτόματου φιλτραρίσματος που θα εντοπίζουν τις παραβιάσεις πνευματικών δικαιωμάτων.

Υπάρχει ευρεία επιστημονική ομοφωνία στην κριτική των αμφισβητούμενων άρθρων. Το άρθρο 11 προτείνει την εισαγωγή γειτονικού δικαιώματος υπέρ των εκδοτών Τύπου και μπορεί να δημιουργήσει αποκλειστικά δικαιώματα, ακόμη και σε μικρά αποσπάσματα ή τίτλους ειδήσεων. Η επαναχρησιμοποίηση αυτών των αποσπασμάτων θα απαιτεί έτσι ρητή άδεια των εκδοτών.

Παρά τα υποσχόμενα οφέλη του, το άρθρο 11 θα εμποδίσει σημαντικά την ελεύθερη ροή πληροφοριών που είναι ζωτικής σημασίας για μια δημοκρατική κοινωνία. Ταυτόχρονα, οι καταστροφικές συνέπειες του άρθρου 13 στην ελευθερία της έκφρασης και η ασάφεια στον τρόπο εφαρμογής των αυτόματων φίλτρων περιεχομένου δικαιολογούν την ανησυχία των πολιτών σχετικά με τις επιταγές του άρθρου.

Η νομοθετική διαδικασία και η ψήφος της Τετάρτης

Σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά την πρόταση της Επιτροπής, το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο έχουν σειρά να συσκεφτούν και μετά την πρώτη ανάγνωση να προτείνουν μεταρρυθμίσεις στην πρόταση της Επιτροπής.

Στο Κοινοβούλιο η αρμόδια επί της ουσίας επιτροπή για τον εν λόγω φάκελο είναι η Επιτροπή Νομικών Θεμάτων (JURI), η οποία έπειτα από τη λήψη γνωμοδοτήσεων κι από άλλες επιτροπές (LIBE, IMCO, ITRE, CULT), ολοκλήρωσε και παρουσίασε την πρόταση της τον περασμένο Ιούλιο την οποία απέρριψε η Ολομέλεια του Κοινοβουλίου, με την πλειοψηφία 318 Ευρωβουλευτών να ψηφίζουν ενάντια στην πρόταση της. Ως αποτέλεσμα, η Πρόταση της JURI δεν μπορούσε να συνεχίσει σύμφωνα με τη συνήθη διαδικασία στις τριμερείς συναντήσεις μεταξύ των τριών νομοθετικών οργάνων.

Η πρόταση επέστρεψε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων της JURI αλλά επιπρόσθετα, η πρόταση άνοιξε σε όλους του Ευρωβουλευτές οι οποίοι μπορούν να υποβάλλουν τις δικές τους προτάσεις για το κείμενο. Η Ολομέλεια θα συσκεφθεί την Τετάρτη 12 Σεπτεμβρίου στο Στρασβούργο προκειμένου να ψηφίσει το τελικό κείμενο, το οποίο και θα αποτελέσει την τελική πρόταση με την οποία το Κοινοβούλιο θα εισέλθει στις τριμερείς συναντήσεις. Οι προτάσεις που θα ψηφιστούν την Τετάρτη ξεπερνούν τις 200.

Δράσεις – Πώς μπορείς να επηρεάσεις την ψήφο της Τετάρτης

Από την δημοσίευση της Πρότασης Οδηγίας από την Επιτροπή το 2016 μέχρι και σήμερα, πολλοί φορείς της κοινωνία των πολιτών, ακαδημαϊκοί, και πρωτοπόροι στο χώρο των νέων τεχνολογιών έχουν εκφράσει την εναντίωση τους τόσο στο κείμενο της Επιτροπής όσο και στο κείμενο που τελικά καταψηφίστηκε από την Ολομέλεια τον περασμένο Ιούλιο.

Ανάμεσά στους φορείς της κοινωνίας των πολιτών είναι ο μη-κυβερνητικός οργανισμός European Digital Rights που ασχολείται με τα ψηφιακά δικαιώματα στην Ευρώπη, και ο οργανισμός προστασίας των καταναλωτών στην Ευρώπη, BEUC. Επίσης, πρωτοπόροι του διαδικτύου, όπως ο ιδρυτής του World Wide Web Tim Berners-Lee και ο συνιδρυτής της Wikipedia Jimmy Wales, καθώς επίσης και όργανα όπως ο Ειδικός Εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για την προαγωγή και προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία γνώμης και έκφρασης David Kaye έχουν επισημάνει τις αρνητικές συνέπειες που θα επιφέρουν τόσο το αρχικό κείμενο της Επιτροπής, αλλά και το μετέπειτα κείμενο της JURI,  στη δομή και τη λειτουργία του διαδικτύου.

Στην Ελλάδα, ο μη κυβερνητικός οργανισμός ΕΕΛΛΑΚ βρίσκεται επίσης σε εγρήγορση και ενημερώνει συχνά μέσα από τη διαδικτυακή του πλατφόρμα σχετικά με τις εξελίξεις.

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, η άσκηση πίεσης από τους πολίτες προς το εκλεκτό σώμα του Κοινοβουλίου δεν πέρασε απαρατήρητη τις στιγμές πριν την ψήφο του Ιουλίου. Με τις επόμενες Ευρωεκλογές να βρίσκονται μόλις 8 μήνες μακριά, η ενεργός δράση των πολιτών είναι αναγκαία και χρήσιμη. Η Homo Digitalis έστειλε το δικό της μήνυμα στους Έλληνες Ευρωβουλευτές και πολλοί πολίτες επιχείρησαν παρόμοια επικοινωνία με τους εκπροσώπους μας στο Κοινοβούλιο.

Η κινητοποίηση #SaveYourInternet που εστιάζει στην διαγραφή του Άρθρου 13, προσφέρει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες και τα εργαλεία για την διευκόλυνση της επικοινωνίας με τους Ευρωβουλευτές. Η έκβαση της ψήφου της Τετάρτης παραμένει ασαφής. Η συμμετοχή όμως των πολιτών είναι σημαντική και απαραίτητη καθώς μπορεί να επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα και να ευαισθητοποιήσει το νομοθέτη.

Για την εκτενέστερη παρακολούθηση των εξελίξεων μπορείτε να ακολουθείτε τις δημοσιεύσεις μας, και τις ενημερώσεις της σκιώδους εισηγήτριας Julia Reda. Στο twitter οι συζητήσεις εξελίσσονται σε συνδυασμό με τα hashtags #SaveYourInternet και #FixCopyright.

*Η Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου είναι διδάκτωρ Νομικής του University of Paris II Panthéon Assas και δικηγόρος. Εργάζεται ως ερευνήτρια στο Blockchain and Society Policy Lab, στο Institute for Information Law (IViR) του University of Amsterdam. Είναι επιστημονική συνεργάτης στο Humboldt Institute for Internet and Society (HIIG) στο Βερολίνο και στο Institute for Communication Sciences (CNRS-ISCC) στο Παρίσι.

*Η Αιμιλία Γιβροπούλου είναι δικηγόρος με LLM στο δίκαιο του Διαδικτύου και εργάζεται ως νομικός σύμβουλος σε ζητήματα ψηφιακής πολιτικής στην ομάδα Greens/EFA στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στο παρελθόν έχει συνεργαστεί με τον μη-κυβερνητικό οργανισμό European Digital Rights.

Η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων από την αστυνομία και τις άλλες εθνικές αρχές επιβολής του νόμου

Γράφει ο Λευτέρης Χελιουδάκης

Ο  Γενικός Κανονισμός 2016/679 για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων (GDPR) μονοπωλεί το ενδιαφέρον το τελευταίο διάστημα. Ίσως, έχεις ήδη διαβάσει άρθρα της Homo Digitalis για τον GDPR και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτόν για εσένα, ή έχεις δει σχετικά άρθρα σε εφημερίδες, ειδησεογραφικές ιστοσελίδες κ.ο.κ.

Τι γνωρίζεις όμως για την μικρή αδερφή του GDPR, την Οδηγία 2016/680; Πιθανότατα τίποτα.

Η Ευρωπαϊκή Οδηγία 2016/680 ρυθμίζει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, το οποίο πρέπει να αφορά κάθε πολίτη ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Συγκεκριμένα, αφορά σε επεξεργασία δεδομένων από τις εθνικές αρχές επιβολής του νόμου για τους σκοπούς της πρόληψης, διερεύνησης, ανίχνευσης ή δίωξης ποινικών αδικημάτων ή της εκτέλεσης ποινικών κυρώσεων.

Ποιες είναι όμως αυτές οι αρχές; Η Ελληνική Αστυνομία, το Λιμενικό Σώμα – Ελληνική Ακτοφυλακή, καθώς και η Ειδική Γραμματεία του Σώματος Δίωξης Οικονομικού Εγκλήματος (Ε.Γ. Σ.Δ.Ο.Ε.) η οποία υπάγεται στο Υπουργείο Οικονομικών αποτελούν κάποιες από αυτές. Επίσης, η Οδηγία 2016/680 εφαρμόζεται και στις δραστηριότητες των εθνικών δικαστικών αρχών.

Ωστόσο, όσον αφορά στις εθνικές δικαστικές αρχές, πράξεις και διαδικασίες επεξεργασίας οι οποίες αφορούν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που περιέχονται σε δικαστικές αποφάσεις ή σε αρχεία σχετικά με ποινικές διαδικασίες μπορούν να προσδιορίζονται από το κάθε κράτος μέλος της Ε.Ε. μέσω των εθνικών κανόνων περί ποινικών διαδικασιών (όπως  π.χ. τον κώδικα ποινικής δικονομίας στην Ελλάδα).

Οι ίδιο εθνικοί κανόνες θα πρέπει να ρυθμίζουν την άσκηση των δικαιωμάτων ενημέρωσης, πρόσβασης, διόρθωσης, διαγραφής και περιορισμού της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων στο πλαίσιο ποινικής έρευνας και ποινικής διαδικασίας ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων.

Επιπλέον, προκειμένου να διασφαλίζεται η ανεξαρτησία των δικαστών κατά την άσκηση των δικαιοδοτικών καθηκόντων τους, οι εθνικές εποπτικές αρχές (π.χ. η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα στην Ελλάδα) δεν έχουν δικαιοδοσία επί της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα όταν τα δικαστήρια ενεργούν υπό τη δικαιοδοτική τους αρμοδιότητα.

Ακόμα, τα κράτη μέλη της Ε.Ε. μπορούν να προβλέψουν οι εθνικές εποπτικές αρχές να μην έχουν αρμοδιότητες ούτε επί της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων από άλλες ανεξάρτητες δικαστικές αρχές οι οποίες ενεργούν στο πλαίσιο της δικαιοδοτικής τους αρμοδιότητας, όπως τις εισαγγελικές αρχές.

Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να τονίσουμε ότι η τήρηση των κανόνων της Οδηγίας 2016/680 από τα δικαστήρια και άλλες ανεξάρτητες δικαστικές αρχές θα πρέπει να υπόκειται πάντα σε ανεξάρτητο έλεγχο, σύμφωνα με το άρθρο 8 παράγραφος 3 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Γιατί λοιπόν η Οδηγία 2016/680 αποτελεί ένα σημαντικό νομοθέτημα;

Ο πρώτος λόγος είναι ότι αντικαθιστά ένα πολύ φτωχό νομικό πλαίσιο, την Απόφαση Πλαίσιο 2008/977/ΔΕΥ, η οποία δυστυχώς είχε ένα πολύ περιορισμένο πεδίο εφαρμογής (διασυνοριακή ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ των αρχών επιβολής του νόμου των κρατών μελών) και δεν κρατούσε τις αναγκαίες ισορροπίες μεταξύ των αναγκών των αρχών επιβολής του νόμου στο πλαίσιο των ερευνών τους και των δικαιωμάτων των προσώπων που βρίσκονταν στο επίκεντρο των τελευταίων. Ως αποτέλεσμα οι νομικές αρχές που πλαισίωναν την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων δεν ήταν σεβαστές και τα δικαιώματα των υποκειμένων των δεδομένων ήταν αισθητά αποδυναμωμένα.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αποτελεί το πρώτο βήμα για να απολαμβάνουν οι κάτοικοι των διαφόρων κρατών μελών ένα ίσο επίπεδο προστασίας όταν τα προσωπικά τους δεδομένα επεξεργάζονται από την αστυνομία ή άλλες εθνικές αρχές επιβολής του νόμου. Για πρώτη φορά ένα νομοθέτημα έρχεται για να ρυθμίσει ενιαία στην Ευρωπαϊκή Ένωση τον τρόπο με τον οποίο ο αστυνόμος του τμήματος της γειτονίας σου, ο συνοριοφύλακας κ.ο.κ. μπορεί να επεξεργάζεται τα προσωπικά σου δεδομένα. Επομένως, οι διατάξεις τις Οδηγίας 2016/680 θα πρέπει να προβλέπουν όταν μεταφερθούν στο Ελληνικό Δίκαιο με σαφήνεια τον τρόπο με τον οποίο θα μπορείς να εξασκήσεις τα δικαιώματά σου ενώπιον της αστυνομίας ή των άλλων αρχών επιβολής του νόμου.

Σίγουρα, σε σχέση με τον GDPR τα δικαιώματα σου και οι νομικές αρχές που ισχύουν κατά την επεξεργασία των δεδομένων σου είναι αισθητά αποδυναμωμένες.

Ωστόσο, υπάρχουν και διατάξεις στις οποίες η Οδηγία 2016/680 προβλέπει ένα αυστηρότερο πλαίσιο από τον GDPR. Για παράδειγμα, οι καταχωρήσεις (Άρθρο 25) αποτελούν μία από αυτές τις διατάξεις. Χάρη σε αυτές όταν κάποιος αστυνομικός αναζητά ή κοινολογεί πληροφορίες για εσένα, θα πρέπει να καταχωρείται σε αρχείο τόσο η ταυτότητά του, όσο και η αιτιολογία  της πράξης του και η ακριβής ημερομηνία και ώρα που αυτή έλαβε χώρα. Έτσι, αυτά τα αρχεία των καταχωρήσεων μπορούν μετέπειτα να χρησιμοποιηθούν για την επαλήθευση της νομιμότητας της επεξεργασίας, και τη διασφάλιση της ακεραιότητας και της ασφάλειας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στο πλαίσιο των ποινικών διαδικασιών. Οι καταχωρήσεις επομένως, αποτελούν μία πρόσθετη υποχρέωση, που συπληρώνει εκείνη της απλής τήρησης αρχείων των δραστηριοτήτων επεξεργασίας (Άρθρο 24 Οδηγίας 2016/680 και άρθρο 30 GDPR).

Προσοχή! Η Οδηγία 2016/680 δεν αφορά σε επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων σου από υπηρεσίες πληροφοριών των κρατών μελών της Ε.Ε., όπως την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (Ε.Υ.Π.) στην Ελλάδα. Αυτό συμβαίνει επειδή η Οδηγία 2016/680 είναι κανόνας του Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το εν λόγω Δίκαιο δεν έχει ως αντικείμενό του ζητήματα εθνικής ασφάλειας. Αντίθετα αυτά παραμένουν στην αποκλειστική νομοθετική ευθύνη του κάθε κράτους μέλους της Ε.Ε. Ωστόσο, σε αυτή τη τελευταία περίπτωση το εθνικό Δίκαιο πρέπει να είναι εναρμονισμένο με το Δίκαιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, και συγκεκριμένα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και με τη Σύμβαση για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της αυτόματης επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα («Σύμβαση 108»), η οποία έχει ως πεδίο εφαρμογής και τη δράση των εθνικών υπηρεσιών πληροφοριών.

Η Οδηγία 2016/680 πρέπει να ενσωματωθεί από το κάθε κράτος μέλος της Ε.Ε. στο εθνικό του δίκαιο, και η εν λόγω ενσωμάτωση είναι ιδιαίτερη σημαντική για την ερμηνεία των διατάξεων της σε εθνικό επίπεδο. Αν και τα κράτη μέλη θα έπρεπε να είχαν θεσπίσει και δημοσιεύσει, το αργότερο έως τις 6 Μαΐου 2018, τις αναγκαίες εθνικές νομοθετικές διατάξεις για να συμμορφωθούν με την Οδηγία αυτή, έως και την ημέρα δημοσίευσης του παρόντος άρθρου η Ελλάδα δεν έχει προχωρήσει σε υιοθέτηση αντίστοιχου νόμου. Από τα άλλα κράτη μέλη της ΕΕ, μόνο η Τσεχία, η Ιρλανδία, η Κροατία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Αυστρία, το Λουξεμβούργο, η Μάλτα, η Πορτογαλία, η Γερμανία, η Λιθουανία, η Σουηδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Σλοβακία το έχουν πράξει έως σήμερα.

Η Homo Digitalis παρακολουθεί στενά την πορεία του Σχεδίου Νόμου για την Προστασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα σε εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΕ) 2016/679 και ενσωμάτωση της Οδηγίας 2016/680/ΕΕ. Επομένως, όταν η διαδικασία ολοκληρωθεί και ψηφισθούν οι τελικές διατάξεις, η Homo Digitalis θα σε ενημερώσει με ακρίβεια τόσο για τα δικαιώματα σου, όσο και για τις υποχρεώσεις των αρχών επιβολής του νόμου.

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κακαβούλης

Μπορώ να εκφράζω οτιδήποτε σκέφτομαι ή πιστεύω οπουδήποτε στο Διαδίκτυο; Υπάρχουν όρια σε αυτό μου το δικαίωμα;

Αν περιμένετε στο τέλος του άρθρου να διαβάσετε ότι τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης στο Διαδίκτυο κυμαίνονται ανάμεσα στο σημείο Α και στο σημείο Β, τότε θα απογοητευτείτε. Παρόλαυτα, αν συνεχίσετε να διαβάζετε μέχρι τέλους, θα συνειδητοποιήσετε ότι υπάρχουν όρια στην ελευθερία της έκφρασης στο Διαδίκτυο και είναι σαφή.

«Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το περιεχόμενο του Διαδικτύου ποικίλει εξίσου με την ανθρώπινη σκέψη.»

Τα παραπάνω λόγια είναι τμήμα της απόφασης-σταθμού του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, Reno κατά American Civil Liberties Union. Με βάση την παραπάνω σκέψη το Δικαστήριο έκρινε ότι η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο απολαμβάνει της ίδιας προστασίας με τον προφορικό ή γραπτό λόγο.

Σαφώς, μία απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ δεν έχει καμία επιρροή στην ελληνική έννομη τάξη.

Όμως, το συγκεκριμένο χωρίο αυτής της απόφασης εκφράζει μία παγκόσμια αλήθεια. Η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο δεν είναι ένα νέο δικαίωμα, το οποίο δημιουργήθηκε με τη γέννηση του διαδικτύου.

Η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο είναι έκφανση του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης.

Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί πανανθρώπινο αλλά και σχετικό δικαίωμα. Προστατεύεται από το άρθρο 19 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, καθώς και από το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, και όσον αφορά στην Ελλάδα προστατεύεται και από το άρθρο 14 του Συντάγματος.

Η ελευθερία της έκφρασης όμως δεν είναι απεριόριστη. Ο καθένας μπορεί να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του οπουδήποτε και οποτεδήποτε αρκεί να μην παραβιάζει τα δικαιώματα άλλων ανθρώπων ή του κοινωνικού συνόλου. Συνεπώς, η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο έχει όρια: το σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων.

Πιθανότατα αυτή τη στιγμή αναρωτιέστε «Δηλαδή ό, τι υπάρχει αυτή τη στιγμή στο διαδίκτυο στο όνομα της ελευθερίας της έκφρασης, δεν επηρεάζει κανένα δικαίωμα κανενός τρίτου προσώπου;

Τα ρατσιστικά και σεξιστικά σχόλια, τα οποία υπάρχουν κατά κόρον στα social media και σε σχόλια σε διάφορα sites, δεν παραβιάζουν κανένα δικαίωμα; Το bullying ή τα γνωστά σε όλους μας πλέον “fake news” προστατεύονται από την ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο;»

Η απάντηση είναι σαφής: OXI.

Ενώ όμως τα ρατσιστικά σχόλια είναι εύληπτα από όλους, δεν είναι αντίστοιχα εύκολο να διακρίνει κάποιος την πλαστότητα μίας είδησης με την πρώτη ματιά. Πρέπει, λοιπόν, κάποιος να το κρίνει αυτό. Όπως και το αν η είδηση αυτή προστατεύεται από την ελευθερία της έκφρασης.

Ο μόνος που θα μπορούσε να το κάνει αυτό με σημαντικά εχέγγυα επιτυχίας είναι ο δικαστής. Δεν είναι δυνατό όμως να περιμένουμε από τους δικαστές να αποφασίσουν αν οτιδήποτε εμφανίζεται καθημερινά στο διαδίκτυο προστατεύεται από την ελευθερία της έκφρασης.

Ο ρυθμός παραγωγής υλικού στο διαδίκτυο είναι υπερβολικά μεγαλύτερος από αυτόν που μπορεί να παρακολουθήσει ακόμα και το καλά εκπαιδευμένο και στελεχωμένο δικαστικό σώμα. Ασφαλώς, οι δικαστές πρέπει να αποφασίζουν για τις πιο σημαντικές υποθέσεις.

Όμως ποιος θα ελέγχει τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης στο διαδίκτυο στις υπόλοιπες περιπτώσεις;

Οι μεγάλες επιχειρήσεις οι οποίες δραστηριοποιούνται στο διαδίκτυο (βλέπε Facebook, Twitter, Microsoft, Apple, Google, κ.ά.) έχουν αναπτύξει αλγορίθμους για την ανίχνευση και τη διαγραφή περιεχομένου που παραβιάζει δικαιώματα άλλων χρηστών ή του κοινωνικού συνόλου.

Οι αλγόριθμοι αυτοί έχουν υπάρξει ιδιαίτερα αποτελεσματικοί στον εντοπισμό και τη διαγραφή ρατσιστικού ή σεξιστικού περιεχομένου, χρησιμοποιώντας computer vision για να αναγνωρίσουν εικόνες που προβάλλουν τέτοιου είδους περιεχόμενο. Έχουν σημειώσει επίσης σημαντικές επιτυχίες στον περιορισμό του bullying ή του λόγου μίσους.

Το αντεπιχείρημα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ότι οι επιχειρήσεις αυτές κατοχυρώνουν με αυτό τον τρόπο το δικαίωμα να λογοκρίνουν περιεχόμενο ανέλεγκτα. Κάτι το οποίο είναι ένας ρεαλιστικός κίνδυνος.

Στην πραγματικότητα, αυτό που πρέπει να επιτευχθεί σε αυτές τις περιπτώσεις είναι μία ορθή στάθμιση ανάμεσα στο δικαίωμα στην προσωπική και οικογενειακή ζωή, την ελευθερία έκφρασης, το δικαίωμα στο επιχειρείν, την άσκηση αποτελεσματικής δικαστικής προσφυγής καθώς και την ανάγκη καταπολέμησης του λόγου μίσους, του ρατσιστικού, σεξιστικού, ψευδούς και κάθε άλλης μορφής κακού λόγου.

Μία τέτοια στάθμιση θα πρέπει να γίνεται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση και δεν μπορεί να γίνει γενικευμένα. Όπως είναι κατανοητό, αυτό μόνο εύκολο δεν είναι.

Αυτό που πρέπει όλοι να αντιληφθούμε είναι ότι το Διαδίκτυο προσφέρει σε όλους μας άπειρες δυνατότητες. Σε καμία περίπτωση όμως δεν ανήκει σε αυτές το δικαίωμα να παραβιάζουμε τα δικαιώματα άλλων ανθρώπων «επειδή προστατευόμαστε από την ελευθερία της έκφρασης.»

Όπως είχε πει ο Νέλσον Μαντέλα

“Το να ζεις ελεύθερος δε σημαίνει να ζεις χωρίς αλυσίδες, αλλά να ζεις και να συμπεριφέρεσαι με έναν τρόπο που σέβεται και ενισχύει τις ελευθερίες των άλλων”.

Η προστασία της ελευθερίας της έκφρασης δε γίνεται στο όνομα της τήρησης της νομιμότητας. Γίνεται πάνω από όλα με σκοπό την προστασία των αξιών που εκφράζονται σε μία κοινωνία.

Το πρώτο και κυριότερο που πρέπει λοιπόν να μάθουμε όλοι μας είναι πως η ελευθερία της έκφρασης μας στο διαδίκτυο δεν είναι απόλυτη. Έχει όρια. Και όρια δεν έχει μόνο η δική μου ή η δική σου ελευθερία έκφρασης.

Όρια έχει η ελευθερία έκφρασης όλων των χρηστών του διαδικτύου. Και αυτό συμβαίνει γιατί χωρίς όρια θα σταματήσει να υπάρχει. Και η ελευθερία της έκφρασης και το διαδίκτυο όπως το ξέρουμε. Και αυτό είναι κάτι που -εγώ τουλάχιστον- δεν έχω γνωρίσει κανέναν που να το θέλει.