master_admin

Γράφει ο Νικόδημος Καλλιντέρης*

«Όλοι είναι ένοχοι για κάτι ή κρύβουν κάτι. Αρκεί κάποιος να ψάξει αρκετά βαθιά για να βρει τί είναι αυτό» (Aleksandr Solzhenitsyn).

Αλήθεια, γνωρίζεις ότι στην χώρα μας βάσει στατιστικών ερευνών οι κάτοχοι λογαριασμού στην πλατφόρμα Facebook είναι άνω των πέντε (5) εκατομμυρίων; Αντιστοίχως, οι ενεργοί λογαριασμοί στην Google σαφώς είναι αρκετά πολυαριθμότεροι και με έντονα αυξητικούς ρυθμούς…

Έχεις άραγε συνειδητοποιήσει ότι η χρήση των εξαιρετικά χρήσιμων και εξυπηρετικών υπηρεσιών τους σου προσφέρεται χωρίς κανένα απολύτως αντίτιμο; Είναι εντελώς δωρεάν- ή μήπως όχι; Ε, λοιπόν, όχι! Οι συγκεκριμένες ψηφιακές πλατφόρμες, όπως και πολλές άλλες, «τρέφονται» από τα δεδομένα σου τα οποία τους προσφέρεις κατά την χρήση τους. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίος ο χαρακτηρισμός των προσωπικών μας δεδομένων ως «το πετρέλαιο του 21ου αιώνα». Έχει, βέβαια, προηγηθεί η συγκατάθεσή σου για την παροχή τους αλλά, στ’ αλήθεια, κατά πόσο έχεις αίσθηση του όγκου των προσωπικών σου δεδομένων που αποθηκεύονται στους servers τους;

Ας δούμε πρώτα την περίπτωση του Facebook:

Ως υποκείμενο των προσωπικών σου δεδομένων έχεις το δικαίωμα πρόσβασης (άρθρο 15 του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων) κατά το οποίο μπορείς να αιτηθείς και να λάβεις από την εταιρία (υπεύθυνος επεξεργασίας) όλα όσα έχει αποθηκεύσει για το πρόσωπό σου. Εν προκειμένω μπορείς να το ασκήσεις ακολουθώντας τον σύνδεσμο: https://www.facebook.com/help/1701730696756992

Αφού υποβάλλεις το αίτημα και αναμείνεις για τον απαιτούμενο χρόνο επεξεργασίας θα ειδοποιηθείς για την λήψη του φακέλου εντός του οποίου θα βρεις: κάθε προσωπικό γραπτό ή ηχητικό μήνυμα που έστειλες, τον χρόνο, το τόπο και την συσκευή με την οποία κάθε φορά συνδέθηκες στον λογαριασμό σου, τις εφαρμογές που χρησιμοποίησες, τις φωτογραφίες και τα βίντεό σου και δεν έχει τελειωμό… Κι όλα αυτά από την πρώτη στιγμή δημιουργίας του λογαριασμού σου μέχρι και σήμερα!

Κι ας πάμε τώρα στην Google:

Αν έχεις ενεργοποιημένο στο «έξυπνο» τηλέφωνο σου τον γεωεντοπιστή (GPS) η Google καταγράφει όλο το ιστορικό των τοποθεσιών στις οποίες έχεις βρεθεί σε συνδυασμό με το χρονικό διάστημα που έμεινες σε κάθε μια και τη διάρκεια της μετάβασης από την μια τοποθεσία στην άλλη! Θέλεις να το διαπιστώσεις και μόνος σου;

Ακολούθησε τον σύνδεσμο: https://www.google.com/maps/timeline?pb

Επίσης, με μεγάλη ευκολία θα βρεις όλο το ιστορικό των αναζητήσεών σου από οποιαδήποτε συσκευή κι αν το πραγματοποίησες ακόμη κι αν το διέγραψες (https://myactivity.google.com/myactivity) αλλά και το ιστορικό σου στην πλατφόρμα Youtube (https://www.youtube.com/feed/history/search_history).

Επιχείρησε τώρα να κατεβάσεις στον υπολογιστή σου όλα τα αποθηκευμένα από την Google δεδομένα σου (https://takeout.google.com/settings/takeout). Μην εκπλαγείς από τον όγκο του φακέλου ο οποίος γι΄αυτό το λόγο μπορεί να χρειαστεί αρκετές ώρες για να σου σταλεί. Κατά πάσα πιθανότητα είναι μεγέθους αρκετών gigabyte, αναλόγως πάντοτε με την συχνότητα και το είδος της χρήσης των υπηρεσιών. Στον φάκελο θα βρεις από τα διαγεγραμμένα ηλεκτρονικά σου μηνύματα μέχρι το με κάθε λεπτομέρεια ιστορικό πλοήγησής σου, το ημερολόγιό σου και τις εκδηλώσεις που παρακολούθησες, τις φωτογραφίες σου, τυχόν προϊόντα της Google που αγόρασες και πολλά άλλα…

Πέραν αυτών, αν συνδέεσαι σε διάφορες πλατφόρμες μέσω του λογαριασμού σου στην Google (log in with Google) καταγράφονται ακουσίως πολλές ευαίσθητες προσωπικές σου πληροφορίες όπως ο τόπος που ζεις, που σπουδάζεις ή εργάζεσαι, ο αριθμός των φίλων σου στο Google Plus, το φύλο σου, το ονοματεπώνυμό σου ή οι γλώσσες που μιλάς. Οποιαδήποτε κίνηση σου στο διαδίκτυο έχει αφήσει με τρόπο ευκρινή και ανεξίτηλο το ψηφιακό της αποτύπωμα παρόλο που σήμερα δεν είσαι σε θέση να την θυμάσαι!

Η φωτογραφία δείχνει τα στοιχεία που έμαθε μία πλατφόρμα ηλεκτρονικών παραγγελιών για το Μάνο Μανδράκη, μέλος της Homo Digitalis, όταν συνδέθηκε σε αυτήν μέσω του λογαριασμού του στην Google.

Αφού έκανες τα ανωτέρω βήματα, μήπως νιώθεις πλέον κάπως μουδιασμένος ή και τρομοκρατημένος; Καθόλου περίεργο! Πρόκειται για την αίσθηση ότι είσαι «ψηφιακά γυμνός» και κάποια αόρατη εξουσία βγαλμένη από τις διηγήσεις του Jeremy Bentham καταγράφει τις κινήσεις σου για πάντα και μπορεί να συνάγει απ’ αυτές εξαιρετικά χρήσιμα συμπεράσματα. Εναντίον σου ή επ’ ωφελεία σου; Από τα κίνητρα του κατόχου των δεδομένων σου εξαρτάται… Πάντως, σίγουρα οι Facebook και Google κατέχουν πληροφορίες που δεν τις έχεις μοιραστεί ποτέ ούτε με την οικογένειά σου ή με τον κολλητό σου.

Γι΄αυτό το νου σου! Ο σύγχρονος ψηφιακός κόσμος της πληροφορίας σου προσφέρει απίθανες διευκολύνσεις αλλά και αμέτρητους κινδύνους. Μόνο εσύ ο ίδιος μπορείς να προτατεύσεις τον εαυτό σου! Κι αν επαναλάβεις το γνώριμο και επικίνδυνα αφελές «δεν έχω τίποτε να κρύψω» θα σε προτρέψω να εμβαθύνεις στο ρητό που βρίσκεται στο πάνω μέρος του άρθρου.

* O Νικόδημος Καλλιντέρης είναι νομικός με εξειδίκευση στο Δημόσιο Δίκαιο (ΜΔΕ Δημοσίου Δικαίου Νομικής ΕΚΠΑ). Πεδία έρευνας και ενδιαφέροντος του αποτελούν το απόρρητο των τηλεπικοινωνιών, το Διαδίκτυο των Πραγμάτων (Internet of Things) καθώς και οι τεχνολογίες Βig Data, Machine Learning και η Tεχνητή Nοημοσύνη.

Η 28η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί, από το Συμβούλιο της Ευρώπης, πανευρωπαϊκά ως ημέρα προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Τα μέλη της Homo Digitalis ετοίμασαν ένα σύντομο βίντεο όπου εξηγούν τι σημαίνουν γι’ αυτά, τα προσωπικά δεδομένα.

Γράφει η Απολλώνια Ιωαννίδου*

«Τι συμβαίνει με την ανάμνηση που δεν ανακαλούμε; Πως θα σώσουμε το παρελθόν καθ’ εαυτό;». Με τα λόγια αυτά ο Προυστ, δεκάδες χρόνια πριν, περιέγραψε την ανησυχία του για εκείνα που λησμονούνται. Άλλωστε, είναι αδιαμφισβήτητο ότι η ανθρώπινη μνήμη είναι αδύναμη και δεν μπορεί να θυμάται τα πάντα. Καθένας μας έχει την υποψία μήπως υπάρχουν πράγματα που δεν μπορούμε να ανακαλέσουμε: Ακόμα και μήπως ο ίδιος μας ο εαυτός κρύβεται στα βιώματα του και αδυνατεί να αναδειχθεί ατόφιος και ακέραιος. Η θυμική μνήμη είναι κάτι βαθύτερο από τον ίδιο τον άνθρωπο. Τον ξεπερνά. Άλλωστε, οι άνθρωποι από τη φύση τους ξεχνάνε και η θύμηση είναι η εξαίρεση και όχι ο κανόνας.

Στο διήγημα του «Φούνες, ο μνήμων», ο μεγάλος Αργεντίνος συγγραφέας Χόρχε Λουίς Μπόρχες περιγράφει την τραγωδία ενός ατόμου που δεν ξεχνά ποτέ τίποτα αναδεικνύοντας, κατά αυτόν τον τρόπο, την αποφασιστική σημασία των διεργασιών της λήθης για μια υγιή και ισορροπημένη ανθρώπινη ζωή. Ακριβώς το κενό αυτό ήρθε να καλύψει η τεχνολογική εξέλιξη με τη δημιουργία ενός διαδικτυακού τόπου όπου οι πληροφορίες διατηρούνται εσαεί διαβρώνοντας έτσι τη διαδικασία της λήθης. Το δικαίωμα στη λήθη, υιοθετήθηκε, αφενός, προκειμένου να υπερασπιστεί την προστασία και, αφετέρου, να καθιερώσει τον έλεγχο σε ότι αφορά τα προσωπικά δεδομένα των ατόμων. Παρά το ότι υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες τούτο έχει εφαρμοστεί, εν τούτοις το ακριβές περιεχόμενο του δεν έχει ακόμη αποσαφηνιστεί. Επιπροσθέτως, γεγονός είναι ότι το δικαίωμα αυτό έρχεται σε σύγκρουση και με άλλα γνωστά και καθιερωμένα δικαιώματα δημιουργώντας ακόμη πιο μεγάλη ανάγκη για ανάλυση και αποσαφήνιση του.

Τί είναι το δικαίωμα στη λήθη

Το δικαίωμα στη λήθη ορίζεται ως «το δικαίωμα να μη γίνεται αναφορά σε γεγονότα της ζωής που αφορούν το παρελθόν και δεν είναι πλέον επίκαιρα». Θα θεωρούσαμε ότι το δικαίωμα αυτό βρίσκει εφαρμογή κυρίως στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και νοείται ως το δικαίωμα του προσώπου να μη γίνεται αντικείμενο δημοσιογραφικού ενδιαφέροντος και σχολιασμού για καταστάσεις στη ζωή του οι οποίες ανήκουν στο παρελθόν. Και τούτο βέβαια θεωρείται εύλογο διότι το αντίθετο θα δυσχέραινε την επανένταξη του ατόμου στην κοινωνία αν για παράδειγμα απασχόλησαν τα δημοσιογραφικά μέσα λόγω της διάπραξης ποινικά κολάσιμων πράξεων. Δεν πρόκειται για ένα απόλυτο δικαίωμα αλλά υποχωρεί όταν υπάρχει δικαιολογημένο ενδιαφέρον του κοινού για πληροφόρηση. Βέβαια, δεν είναι ξεκάθαρο το πότε συντρέχει λόγος δικαιολογημένου ενδιαφέροντος.

Το παράδειγμα των οροθετικών γυναικών

Αξιομνημόνευτη αποτελεί η περίπτωση των οροθετικών γυναικών που απασχόλησαν τα ΜΜΕ τον Απρίλιο του 2012. Συγκεκριμένα, κατά τη διενέργεια μαζικών ελέγχων από την αστυνομία προσαγάγονται γυναίκες και υποβάλλονται σε βίαιους αναγκαστικούς ελέγχους για HIV, κατηγορούμενες ότι εκπορνεύονται γνωρίζοντας ότι έχουν HIV και πως θέλουν να μεταδώσουν τον ιό στους υποτιθέμενους πελάτες. Ταυτόχρονα, δημοσιεύτηκαν φωτογραφίες τους, τα στοιχεία της ταυτότητάς τους αλλά και γνωστοποιήθηκε ότι είναι οροθετικές καθώς και το ότι είχε ασκηθεί ποινική δίωξη εναντίον τους. Η εν λόγω δημοσίευση υποστηρίζεται ότι επέφερε σοβαρές επιπτώσεις στα υποκείμενα των δεδομένων, τις στιγμάτισε μόνιμα και ενδεχομένως εξαιτίας της διαπόμπευσής τους αυτής να οδήγησε και στην αυτοκτονία κάποιων από αυτές.

Τα στοιχεία αυτά δημοσιοποιήθηκαν διότι, όπως υποστηρίχθηκε, συνέτρεχε δικαιολογημένο ενδιαφέρον του κοινού για πληροφόρηση. Βέβαια, αξιοσημείωτο είναι ότι η δημοσιοποίηση, η συνεχής αναπαραγωγή του θέματος αλλά και η υπερπροβολή των φωτογραφιών των γυναικών επέφερε τα αντίθετα αποτελέσματα καθώς οι άντρες που συνευρέθηκαν με τις γυναίκες αυτές δεν πήγαν να εξεταστούν, φοβούμενοι πιθανότατα να μην βρεθούν και οι ίδιοι στο στόχαστρο των ΜΜΕ. Προκύπτει, λοιπόν, ότι δεν είναι ξεκάθαρο αν και πότε υφίσταται, πράγματι, λόγος δημοσίου συμφέροντος που επιβάλλει τη δημοσίευση φωτογραφιών και στοιχείων ώστε να ενημερωθεί το κοινό.

Όταν γίνεται λόγος για το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη, αξίζει να αναφερθεί ότι στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχει μια ποικιλία όρων που αναφέρονται στο δικαίωμα αυτό, όπως λ.χ. το δικαίωμα του ατόμου να λησμονήσει (right to forget) και το δικαίωμα να λησμονηθεί (right to be forgotten), το δικαίωμα στη λήθη (right to oblivion) ή το δικαίωμα διαγραφής (right to delete).

Η ψηφιακή λήθη

Με τον όρο ψηφιακή λήθη, εννοούμε το δικαίωμα που έχουν τα άτομα στην παύση της επεξεργασίας των προσωπικών τους δεδομένων αλλά και στη διαγραφή αυτών όταν δεν χρειάζονται για νόμιμους σκοπούς. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζήτησε πρόσφατα διευκρινίσεις για την έννοια και έκανε μια πρώτη προσπάθεια να δώσει τον δικό της (ευρύ και αόριστο) ορισμό (παραπάνω). Αναμφισβήτητα, το δικαίωμα σημαίνει ότι οι προσωπικές πληροφορίες που αφορούν συγκεκριμένα ένα άτομο πρέπει να καταργηθούν αμετάκλητα. Το 2008, ο Jonathan Zittrain, επίσης, πρότεινε μια παρόμοια έννοια – «αποκατάσταση της υπόληψης» (reputation bankruptcy) επιτρέποντας στους ανθρώπους μια «νέα αρχή» στο Διαδίκτυο. Μπορεί να φανεί προφανές ότι όταν ένα άτομο αποσύρει τη συναίνεσή του ή εκφράζει την επιθυμία του να σταματήσει η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων, τα δεδομένα πρέπει να καταργούνται αμετάκλητα καθώς και να αφαιρούνται από τους διακομιστές του επεξεργαστή δεδομένων. Αλλά, αυτή η υπόθεση δεν ταιριάζει απόλυτα με τη νομική, οικονομική και τεχνική πραγματικότητα.

Ο GDPR περιλαμβάνει λεπτομερείς περίπλοκες διατάξεις που μπορούν να καλύψουν ένα ευρύ φάσμα περιπτώσεων. Το επίπεδο προστασίας που παρέχεται στα υποκείμενα των δεδομένων είναι επίσης πολύ αξιέπαινο, ιδίως όσον αφορά στα δικαιώματα του υποκειμένου των δεδομένων, όπως το δικαίωμα στη λήθη, καθώς αυτό θα συμβάλει στην περαιτέρω προστασία τέτοιων συνόλων δεδομένων που είναι τόσο ευαίσθητα ώστε να επηρεάζουν αρνητικά τη ζωή του υποκειμένου των δεδομένων. Αυτά τα δικαιώματα, ορισμένα από τα οποία είναι καινοφανή, θα συμβάλουν μακροπρόθεσμα όχι μόνο στη βελτίωση του επιπέδου προστασίας των δεδομένων για τα πρόσωπα στα οποία αναφέρονται τα δεδομένα αλλά και σε μεγάλο βαθμό στην παροχή ελεύθερης ροής πληροφοριών που θα προάγει την εμπιστοσύνη των υποκειμένων των δεδομένων σχετικά με την ασφάλεια αυτών και κατά συνέπεια την μεγαλύτερη ευκολία στην επιχειρηματική τους δραστηριότητα σε ολόκληρη την ΕΕ.

*Η Απολλώνια Ιωαννίδου είναι απόφοιτος Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του τμήματος Δημόσιας Διοίκηση του Παντείου Πανεπιστημίου με κατεύθυνση Δίκαιο τεχνολογία και οικονομία. Σήμερα συνεχίζει τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο Αlba Βusiness School, στο τμήμα Business for Lawyers

Γράφει ο Γιάννης Ντόκος

Τί είναι οι ψευδείς ειδήσεις

Οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) δεν είναι ένα καινούριο φαινόμενο. Σύμφωνα με τη Wikipedia, οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν «μια μορφή κίτρινου τύπου ή προπαγάνδας που αποτελείται από σκόπιμη παραπληροφόρηση ή φάρσες διαδιδόμενες μέσω του παραδοσιακού τύπου, της μετάδοσης ΜΜΕ ή των διαδικτυακών κοινωνικών μέσων». Παρατηρούμε, επομένως, ότι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να διαδοθούν μέσω ποικίλων μεθόδων επικοινωνίας. Αξίζει να αναφέρουμε, για παράδειγμα, τη διάδοση μιας φήμης λεκτικά, και εντός κλειστών, ή και πιο ευρέων κοινωνικών συνόλων, κατά τον περασμένο αιώνα (τα λεγόμενα κουτσομπολιά, τα οποία συχνά βασίζονταν σε φημολογίες και όχι στην πραγματικότητα).

Το κύριο στοιχείο το οποίο έχει αλλάξει σχετικά με τις ψευδείς ειδήσεις, κατά τον 21^ο αιώνα, είναι η μέθοδος με την οποία αυτές διαδίδονται. Πέραν του «παραδοσιακού» τύπου, ο οποίος χρησιμοποιείται ακόμα για την δημιουργία προπαγάνδας, σύγχρονα μέσα μετάδοσης πληροφοριών, κυρίως βασισμένα στη χρήση Ίντερνετ για τη λειτουργία τους, έχουν προστεθεί στη λίστα τρόπων με τους οποίους τα αναληθή νέα φτάνουν το μέσο χρήστη.

Εφημερίδες, περιοδικά και ειδησεογραφικά γραφεία (ιδίως τα μεγαλύτερα σε εμβέλεια), έχουν αποκτήσει τον δικό τους ιστότοπο, διαδικτυακό κανάλι, και ηλεκτρονικά «έντυπα» προκειμένου να εκμεταλλευτούν την ευρεία ανάπτυξη του διαδικτύου. Η πρόσβαση στα μέσα αυτά έχει γίνει πολύ εύκολη στο διαδίκτυο, με αποτέλεσμα τα τελευταία να αποτελούν πηγή ενημέρωσης για εκατομμύρια άτομα ανά τον κόσμο. Χαρακτηριστικά, σύμφωνα με έρευνα του Reuters Institute (2016), η πλειοψηφία των κατοίκων 26 χωρών που έλαβαν μέρος στην έρευνα, βασίζεται πλέον περισσότερο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρά στον έντυπο τύπο για την ενημέρωσή τους.

Άξια αναφοράς, στο σημείο αυτό, αποτελεί η εντυπωσιακή, αλλά και ανησυχητική (όπως θα δούμε παρακάτω) κινέζικη πρωτοπορία στην μετάδοση ειδήσεων. Το κινέζικο δελτίο τύπου Xinhua σχεδίασε και δημιούργησε τους πρώτους παρουσιαστές ειδήσεων βασισμένους εξ ολοκλήρου σε λειτουργίες Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence ή AI). Αποτελεί αναμφίβολα ένα εντυπωσιακό επίτευγμα, ωστόσο οι κίνδυνοι παραπληροφόρησης και δημιουργίας ψευδών ειδήσεων παραμένουν.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις και οι κίνδυνοι διάδοσης ψευδών ειδήσεων μέσω του διαδικτύου;

Η πρώτη από τις πιο επιβλαβείς επιπτώσεις των ψευδών ειδήσεων είναι νομικής φύσης, κι έχει να κάνει με τις πιθανές προσβολές των δικαιωμάτων στην πληροφόρηση και την έκφραση. Τα δικαιώματα αυτά είναι θεσπισμένα στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ή ΕΣΔΑ (άρθρο 10), και συνταγματικά κατοχυρωμένα στην Ελλάδα υπό των άρθρων 5 Α και 14 αντίστοιχα. Με βάση αυτές τις διατάξεις, κάθε Έλληνας πολίτης πρέπει να μπορεί να πληροφορείται και να εκφράζεται, χωρίς περιορισμούς (εκτός αν συντρέχουν εξαιρέσεις). Οι επιπτώσεις των ψευδών ειδήσεων, υπό νομικό, αρχικά πρίσμα, φαίνεται πως μπορεί να είναι πολυσήμαντες: οι ειδήσεις αυτές παραπληροφορούν τον πολίτη, με συνεπακόλουθη παραβίαση των θεμελιωδών του δικαιωμάτων. Εκ πρώτης όψεως, επομένως, η διάδοση τέτοιου είδους ειδήσεων είναι συνταγματικά απαγορευμένη στην Ελλάδα. Η απαγόρευση αυτή εφαρμόζεται σε ειδήσεις διαδιδόμενες με κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου.

Σε πιο πρακτικό επίπεδο, οι ψευδείς ειδήσεις που συναντώνται σε διαδικτυακά περιβάλλοντα μπορούν να είναι επιβλαβείς, με δεδομένο τον τρόπο με τον οποίο γίνονται γνωστές και προσβάσιμες στο ευρύ κοινό. Το μέσο με το οποίο οι ειδήσεις αυτές μεταφέρονται (ήτοι το Ίντερνετ), βοηθά: α) στην ευκολία σύνταξης/συγγραφής τους, β) στην ευκολία μετάδοσής τους (κατά την οποία ο δέκτης τέτοιων ειδήσεων μπορεί να παίξει πλέον ενεργό ρόλο, πχ. με την περαιτέρω διαμοίρασή/κοινοποίησή τους σε περισσότερα άτομα μέσω πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης)  και γ) στη δυσκολία εξακρίβωσης της πηγής της είδησης, με δεδομένο τον τεράστιο όγκο των διαθέσιμων πληροφοριών στο διαδίκτυο.

Τί σημαίνουν τα παραπάνω; Πολύ απλά, η ευκολία με τον οποίο τέτοιες ειδήσεις μπορούν να φτάσουν έναν χρήστη του Ίντερνετ, σε συνδυασμό με την υπερπληθώρα – ήδη διαθέσιμων και νέων – πληροφοριών, καθιστά τη διάδοσή τους εξαιρετικά εύκολη. Η ευκολία αυτή αυξάνεται κατακόρυφα με τη βοήθεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, προσφέροντας έναν εξαιρετικά αποτελεσματικό δίαυλο επικοινωνίας τέτοιων ειδήσεων με τον τελικό αποδέκτη τους. Λόγω της ευκολίας δημιουργίας τους, μπορούν αυτές να είναι εξαιρετικά πειστικές κι αληθοφανείς. Την ίδια στιγμή, οι ειδήσεις αυτές είναι δύσκολο να διασταυρωθούν και να επιβεβαιωθούν, λόγω του ήδη μεγάλου αριθμού πληροφοριών διαθέσιμων στο διαδίκτυο, και της δεδομένης δυσκολίας «φιλτραρίσματος» αυτών, από το μέσο χρήστη διαδικτυακών μέσων.

Αναμφίβολα, η πιο επιβλαβής επίδραση ψευδών ειδήσεων είναι η διάδοση του (αναληθούς) περιεχομένου τους. Το άτομο το οποίο αποτελεί στόχο τέτοιων δημοσιεύσεων, νέων και περιεχομένου, εν γένει, αντιμετωπίζει τους κινδύνους που απορρέουν από τα κίνητρα των όσων τα διαδίδουν. Σκοπιμότητες κάθε είδους εξυπηρετούνται με τη διάδοση τέτοιων ειδήσεων. Ενδεικτικά, αυτές μπορεί να είναι πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, ανθρωπιστικές ή τρομοκρατικές. Η επιρροή του αποδέκτη μπορεί να οδηγήσει στην επακόλουθη χειραγώγηση, τρομοκράτηση, προκατάληψη και περιθωριοποίησή του. Παρομοίως, και ιδίως όταν οι ψευδείς ειδήσεις αναφέρονται σε άτομα ή οργανισμούς,  μπορούν αυτές να προκαλέσουν μη υλική ζημιά σε αυτούς, με τη μορφή συκοφαντίας, προκαταλήψεων, μίσους, αλλά και θετικών αισθημάτων, χωρίς αυτά να βασίζονται σε αληθή γεγονότα.

Μέθοδοι αντιμετώπισης του φαινομένου

Συμπερασματικά, οι ψευδείς ειδήσεις στο διαδίκτυο, έχοντας πολλά κοινά σημεία με αυτές που χρησιμοποιούνται σε πιο «αποσυνδεδεμένα» περιβάλλοντα, γίνονται ακόμα πιο καταστροφικές. Πώς μπορούμε, επομένως, να προστατευτούμε ενάντια σε αμφίβολης εγκυρότητας ειδήσεις; Το πιο αποτελεσματικό εργαλείο για το σκοπό αυτό αποτελεί αδιαμφισβήτητα η χρήση κριτικής σκέψης. Όσο πιο καλά φιλτράρει/αναλύει κανείς το περιεχόμενο το οποίο συναντά στο διαδίκτυο, τόσο πιο εύκολο είναι να εντοπιστούν σχετικές  ασυνέπειες και αναλήθειες.

– Για το σκοπό αυτό, μπορείς να ρωτήσεις τα εξής:

– Ποια είναι η πηγή της είδησης;

– Ποιος είναι ο δημιουργός/συγγραφέας της;

– Είναι τα ανωτέρω αξιόπιστα;

– Πότε δημοσιεύθηκε η είδηση; Είναι πρόσφατη/καίρια;

– Δημοσιεύθηκε σε περισσότερα μέσα/από διαφορετικές πηγές;

– Είναι το περιεχόμενο αντικειμενικό ή υποκειμενικό/προκατειλημμένο;

Η επίγνωση του φαινομένου, των χαρακτηριστικών, καθώς και των τρόπων με τον οποίο διαδίδεται, είναι το πρώτο βήμα προφύλαξης κατά ειδήσεων που έχουν σαν σκοπό παραπλανητικούς και κακόβουλους σκοπούς!

Γράφει ο Λευτέρης Χελιουδάκης

Στο μυαλό πολλών συνανθρώπων μας, ο όρος «τεχνητή νοημοσύνη» είναι συνώνυμο της τεχνολογικής ανάπτυξης, ενώ συχνά παρουσιάζεται ως η ελπίδα για την επίλυση σημαντικών ζητημάτων που ταλαιπωρούν τις κοινωνίες μας.

Με την αρθρογραφία της, η ομάδα μας έχει προσπαθήσει να εξηγήσει στους αναγνώστες μας τον όρο τεχνητή νοημοσύνη,  καθώς και τον λόγο για τον οποίο θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί αναφορικά με τις εξελίξεις στον τομέα αυτό.

Με αυτό το άρθρο θα εστιάσουμε την προσοχή μας στην φρενίτιδα που κυριαρχεί αναφορικά με την τεχνητή νοημοσύνη, θα δούμε εάν η ιδέα της χρήσης της στον τομέα της δικαιοσύνης αποτελεί πράγματι μια νέα και πρωτοποριακή προσέγγιση, και τέλος θα προχωρήσουμε σε μία καταγραφή των ζητημάτων που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που η Homo Digitalis εστιάζει τη προσοχή της στην χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην δικαιοσύνη, καθώς στο παρελθόν έχουμε φιλοξενήσει αρθρογραφία σχετικά με τα φιλοσοφικά ζητήματα που αφορούν την απονομή της δικαστικής εξουσίας από μηχανές μέσω Μηχανικής Μάθησης.

Η σύγχρονη εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας, και η αυξανόμενη χρήση του διαδικτύου, και των ηλεκτρονικών υπολογιστών έχει ως αποτέλεσμα την γιγάντωση του ψηφιακού αποτυπώματος του σύγχρονου ανθρώπου. Έξυπνες συσκευές, όπως κινητά τηλέφωνα, ένδυτα συστήματα που καταγράφουν τις αθλητικές μας δραστηριότητες και την κατάσταση της υγείας μας, ή ακόμα και καφετιέρες, ψυγεία και οδοντόβουρτσες, απλές οικιακές συσκευές δηλαδή, συγκεντρώνουν και επεξεργάζονται πληθώρα πληροφοριών για τους χρήστες τους και φανερώνουν πτυχές της καθημερινής τους ζωής και της προσωπικότητάς τους.

Ο όγκος των πληροφοριών που παράγεται είναι τόσο μεγάλος, που ξαφνικά προσδίδει αξία στις πληροφορίες που συγκεντρώνονται. Μεγάλες εταιρίες βασίζουν το επιχειρηματικό μοντέλο τους στην εκμετάλλευση αυτών των πληροφοριών. Οι υπηρεσίες και τα προϊόντα αυτών των εταιριών παρέχονται «δωρεάν» και οι χρήστες «πληρώνουν» με τα προσωπικά τους δεδομένα τα οποία αναλύονται και μοιράζονται με τρίτους με σκοπό την δημιουργία στοχευόμενων διαφημίσεων που θα αποφέρουν κέρδη.

Ως κοινωνίες οδηγούμαστε στην πεποίθηση ότι η συγκέντρωση πληροφοριών θα μας φέρει ένα βήμα πιο κοντά στην απόκτηση της γνώσης. Και αφού ως άνθρωποι δεν έχουμε την νοητική δυνατότητα να επεξεργαστούμε τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που προκύπτει, εναποθέτουμε τις ελπίδες μας στην υπολογιστική δύναμη των μηχανών. Το κλειδί που ανοίγει την πόρτα για την επίλυση ασθενειών, για την καταπολέμηση του εγκλήματος, για την καλύτερη διοίκηση των πόλεών μας, και για την προσωπική μας ευημερία είναι η ανάλυση των δεδομένων, η διαπίστωση συσχετισμών μεταξύ αυτών και η παραγωγή προβλέψεων και συγκρίσεων. Η τουλάχιστον, αυτή είναι η ιδέα που μας καλούν να ασπαστούμε.

Έτσι κλάδοι της τεχνητής νοημοσύνης η οποίοι πριν δύο δεκαετίες θεωρούνταν ξεπερασμένοι και ατελέσφοροι, όπως ο κλάδος της μηχανικής εκμάθησης, ξαφνικά βρέθηκαν στο προσκήνιο και τράβηξαν όλα τα βλέμματα της προσοχής πάνω τους. Το σύγχρονο έξυπνο κινητό τηλέφωνο, η χρήση του διαδικτύου και των ηλεκτρονικών υπολογιστών, η βελτίωση των επεξεργαστών, και η αύξηση της χωρητικότητας των μέσων αποθήκευσης δεδομένων έδωσαν στους αλγόριθμους μηχανικής εκμάθησης το καύσιμο που χρειάζονταν, τον μεγάλο όγκο δεδομένων.

Σημαντικά προβλήματα σε διάφορους κλάδους, όπως η υγεία, η τοπική αυτοδιοίκηση, η προσωπική αυτοβελτίωση, οι μεταφορές, και η αστυνόμευση μπορούν να λυθούν ως δια μαγείας μέσω της ανάλυσης του όγκου των πληροφοριών που συγκεντρώνονται. Και φυσικά από τους κλάδους αυτούς, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και ο τομέας της απονομής της δικαιοσύνης.

Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ της χρήσης μηχανισμών και εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης για την υποστήριξη της διοίκησης των δικαστηρίων (όπως η χρήση μηχανισμών Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας που αποσκοπεί στην αυτοματοποίηση γραφειοκρατικών διαδικασιών και στην ταχύτερη συγγραφή, καταχώρηση και ανάλυση δικαστικών αποφάσεων και  άλλων εγγράφων), και της χρήσης των εν λόγω μηχανισμών και εργαλείων για την απονομή της δικαιοσύνης και την επιρροή της διαδικασίας λήψεως αποφάσεων των δικαστικών αρχών. Το άρθρο αυτό δεν απευθύνεται στην πρώτη κατηγορία, καθώς οι προκλήσεις και οι περιορισμοί που ανακύπτουν εκεί είναι ίδιοι και για άλλους τομείς εφαρμογής της τεχνολογίας Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας. Αντίθετα, το άρθρο εστιάζει μόνο στην δεύτερη κατηγορία, και στη ιδέα ότι μηχανισμοί τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούν να υποβοηθούν τις δικαστικές αρχές στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων.

Η αλήθεια είναι ότι η ιδέα της χρήσης της τεχνολογίας στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων στον τομέα της δικαιοσύνης δεν είναι καθόλου πρωτοποριακή και καινοτόμος. Αντίθετα είναι μια ιδέα του παρελθόντος που έχει κάνει την εμφάνιση της και έχει μάλιστα χρησιμοποιηθεί κατά κόρον σε ξένα δικαστικά συστήματα όπως αυτά του Καναδά, της Αυστραλίας και των Η.Π.Α. ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα ενώ είναι ευρέως γνωστή και στον παραπλήσιο τομέα της δικαστικής ψυχολογίας και ψυχιατρικής. Συστήματα όπως  το «Level of Service Inventory – Revised (LSI-R)» και το «Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions (COMPAS)» χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία αξιολόγησης κινδύνων για να βοηθήσουν τον δικαστή σε διάφορα στάδια της ποινικής διαδικασίας, όπως την προφυλάκιση κατηγορουμένων, την καταδίκη και υποβολή ποινής, και την απόφαση απόλυσης καταδίκων λόγω καλής διαγωγής πριν την έκτιση της ποινής τους. Συχνά τεχνολογίες που απλά εφαρμόζουν μαθηματικές και στατιστικές μεθόδους για την εκτίμηση των κινδύνων βαφτίζονται από τους δημιουργούς τους ή από τα μέσα ενημέρωσης ως τεχνητή νοημοσύνη. Αναλύσεις επί αναλύσεων έχουν γραφτεί τις τελευταίες δεκαετίες για τα συστήματα αυτά και η κριτική αναφορικά με την φερεγγυότητά τους και την αποτελεσματικότητά τους διαφέρει ανάλογα με το ποιος οργανισμός χρηματοδοτεί τις σχετικές έρευνες.

Ενώ η αβεβαιότητα σχετικά με την χρησιμότητα των διαφόρων τεχνολογιών στον τομέα της δικαιοσύνης έχει εκφραστεί εντόνως,  το Συμβούλιο της Ευρώπης ( 1. Parliamentary Assembly (PACE), Recommendation 2102 (2017) 1, Technological convergence, artificial intelligence and human rights, 2. Parliamentary Assembly: Motion for a recommendation about Justice by algorithm – the role of artificial intelligence in policing and criminal justice systems, και 3. European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ): European Ethical Charter on the use of artificial intelligence in judicial systems) και η Ευρωπαϊκή Ένωση (1. European Commission: Communication on Artificial Intelligence in Europe, και 2. European Commission’s High-Level Expert Group on Artificial Intelligence (AI HLEG): Draft Ethics guidelines for trustworthy AI) με ενέργειές τους τα τελευταία δύο χρόνια μελετούν το ενδεχόμενο της χρήσης μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα της δικαιοσύνης από τα κράτη μέλη τους.

Αν και είμαστε αντίθετοι προς της εισαγωγή μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων και πιστεύουμε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση δεν αποτελεί λύση σε κανένα πρόβλημα από αυτά που ταλανίζουν τον τομέα της δικαιοσύνης, εξαιτίας της φρενίτιδας που επικρατεί το τελευταίο διάστημα, κρίνουμε σημαντικό να αναφέρουμε συνοπτικά τα κύρια ζητήματα που ανακύπτουν από τυχόν υποτιθέμενη  χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα της δικαιοσύνης και ειδικά στην ποινική δίκη. Η απαρίθμηση που ακολουθεί, είναι φυσικά ενδεικτική.

1. Λήψη απόφασης που βασίζεται αποκλειστικά σε αυτοματοποιημένη επεξεργασία: Όπως ορίζει το Άρθρο 11 της Οδηγίας 2016/680 απαγορεύεται η λήψη απόφασης που βασίζεται αποκλειστικά σε αυτοματοποιημένη επεξεργασία, η οποία παράγει δυσμενή έννομα αποτελέσματα για το υποκείμενο των δεδομένων ή θίγει αυτό σε μεγάλο βαθμό. Εξαιρούνται οι περιπτώσεις κατά τις οποίες νόμος επιτρέπει την εν λόγω απόφαση προβλέποντας παράλληλα τις κατάλληλες διασφαλίσεις υπέρ των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του υποκειμένου των δεδομένων, όπως τουλάχιστον το δικαίωμα εξασφάλισης ανθρώπινης παρέμβασης. Επομένως, γίνεται αντιληπτό ότι ο ανθρώπινος παράγοντας είναι απαραίτητο συστατικό της διαδικασίας λήψεως αποφάσεων.
2. Κίνδυνος διακρίσεων και ποιότητα των δεδομένων που χρησιμοποιούνται: Οι μηχανισμοί τεχνητής νοημοσύνης που εκπαιδεύονται με βάση τα δεδομένα που επεξεργάζονται είναι εξαρτημένοι από την ποιότητα των δεδομένων αυτών. Με απλά λόγια, οι τυχόν προβλέψεις για την δική μου μελλοντική συμπεριφορά θα βασιστούν σε δεδομένα άλλων ανθρώπων με βάση τα οποία ο αλγόριθμος έχει εκπαιδευτεί. Εάν η ποιότητα των δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν κατά την εκπαίδευση είναι χαμηλή ή εάν τυχόν προκαταλήψεις υποβόσκουν στα δεδομένα αυτά, οι προβλέψεις είναι καταδικασμένες να είναι αφερέγγυές. Επίσης ενδέχεται να είναι και παράνομες στην περίπτωση που στηρίζονται σε δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, τα οποία είναι εκ φύσεως ιδιαίτερα ευαίσθητα όπως ορίζεται στα Άρθρα 10 και 11 της Οδηγίας 2016/680.
3. Απόκτηση τεχνικής κατάρτισης από δικαστές και δικηγόρους: Πριν την χρήση οποιουδήποτε μηχανισμού τεχνητής νοημοσύνης στα δικαστικά έδρανα και στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων, είναι λογικό προαπαιτούμενο οι επαγγελματίες που χρησιμοποιούν τον μηχανισμό αυτό και που έρχονται σε καθημερινή βάση σε επαφή μαζί του, να είναι εξοικειωμένοι με την επιστήμη της πληροφορικής. Δυστυχώς η πλειοψηφία των δικαστών και των δικηγόρων έχουν ελάχιστες τεχνικές γνώσεις και δεν διαθέτουν ικανότητες προγραμματισμού ή βασικές γνώσεις σχετικά με τις δυνατότητες και την λειτουργικότητα των διαφόρων μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης. Επομένως, κρίνεται αναγκαία η βασική εκπαίδευση των νομικών ήδη κατά την φοίτησή τους στις νομικές σχολές, και η επανεκπαίδευση των δικαστών κατά την φοίτησή τους στις δικαστικές σχολές.
4. Ξεκάθαροι κανόνες αναφορικά με την ιδιοκτησία των δεδομένων που χρησιμοποιούνται από τους μηχανισμούς τεχνητής νοημοσύνης: Σε καμία περίπτωση η εταιρίες που θα έχουν αναπτύξει τον μηχανισμό τεχνητής νοημοσύνης που χρησιμοποιείται από τις εκάστοτε δικαστικές αρχές δεν θα πρέπει να έχουν πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα των υπόδικων και κατάδικων που επεξεργάζονται, ούτε να τα εκμεταλλεύονται εμπορικά ή για λόγους έρευνας και βελτίωσης των μηχανισμών τους. Η δικαιοσύνη δεν μπορεί να αποτελεί τομέα κέρδους.
5. Κατανοητός και εξηγήσιμος τρόπος λειτουργίας του μηχανισμού τεχνητής νοημοσύνης: Ο χώρος της δικαιοσύνης είναι συνυφασμένος με τις αρχές της διαύγειας και της αμεροληψίας. Επομένως εάν ένας δικαστής βασίζει, έστω εν μέρει, την απόφασή του σε κάποια πρόβλεψη ενός μηχανισμού τεχνητής νοημοσύνης, θα πρέπει να είναι δυνατή η επεξήγηση της αιτίας για την οποία ο μηχανισμός οδηγήθηκε στην πρόβλεψη αυτή. Εάν δεν είναι δυνατή αυτή η αιτιολόγηση τότε συμπερασματικά και η απόφαση του δικαστή που στηρίχθηκε σε αυτήν δεν θα σέβεται τις αρχές της διαύγειας και δεν θα θεωρείται αμερόληπτη. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι οι δημοφιλείς και περίπλοκοι μηχανισμοί, όπως τα κυκλώματα νευρονικών δικτύων, καταστούν ιδιαίτερα δύσκολο το εν λόγω απαιτούμενο.
6. Έλεγχος της αποτελεσματικότητας των μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης από ανεξάρτητες ελεγκτικές αρχές: Θα πρέπει να γίνεται τακτική και επαναλαμβανόμενη αξιολόγηση της εγκυρότητας των προβλέψεων στις οποίες προβαίνουν οι μηχανισμοί τεχνητής νοημοσύνης. Μια εποπτική αρχή με ανεξάρτητο χαρακτήρα, επαρκείς οικονομικούς πόρους και προσωπικό υψηλού επιπέδου γνώσης και εμπειρίας είναι το ιδανικό όργανο για την εκπλήρωση αυτού του εποπτικού καθήκοντος. Η αρχή αυτή θα πρέπει να βασίζει τις αξιολογήσεις της τόσο σε ποσοτικά δεδομένα, όπως στατιστικά στοιχεία, τα οποία θα προκύπτουν από την αποτελεσματικότητα των προβλέψεων των μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης, όσο και σε ποιοτικά δεδομένα, όπως τα συμπεράσματα που λαμβάνονται υπόψη κατά περίπτωση.

Αδιαμφισβήτητα οι εφαρμογή μηχανισμών τεχνητής νοημοσύνης σε οποιοδήποτε τομέα της σύγχρονης ζωής, αποτελεί ένα περίπλοκο ζήτημα το οποίο επιζητά μια διεπιστημονική προσέγγιση. Σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί μονάχα νομικό ζήτημα. Αντίθετα έχει έντονες ηθικές και κοινωνικές πτυχές που χρήζουν σημαντικής περισυλλογής. Οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι άκρως σημαντικές για την βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας και σίγουρα θα πρέπει να τις εντάσσουμε στις κοινωνίες μας .Η ένταξή τους ωστόσο θα πρέπει να γίνεται κατόπιν ενδελεχούς προετοιμασίας και προσχεδιασμού. Μονάχα έτσι θα βιώσουμε πραγματικά τα οφέλη των νέων τεχνολογιών και θα περιορίσουμε δραστικά τις προκλήσεις και τους κινδύνους για τη προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.