Homo Digitalis

Γράφει η Αυγή Σαουλίδου*

Στην ψηφιακή εποχή η εξέλιξη της διαφήμισης έχει αναδείξει νέες προκλήσεις όσον αφορά την ελευθερία της έκφρασης στον δημόσιο διάλογο. Οι διαδικτυακές μας δραστηριότητες αφήνουν πίσω τους ίχνη δεδομένων, τα οποία συλλέγονται και αναλύονται ενδελεχώς με στόχο τη στοχευμένη διαφήμιση μέσω της διαδικτυακής συμπεριφορικής διαφήμισης (OBA). Ενώ η συμπεριφορική διαφήμιση προσφέρει εξατομικευμένες εμπειρίες και αυξάνει σημαντικά την αποδοτικότητα του μάρκετινγκ, εγείρει ανησυχίες σχετικά με τον αντίκτυπό της στην ελευθερία της έκφρασης. Ας εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο η διάχυτη παρακολούθηση λόγω της συμπεριφορικής διαφήμισης ενσταλάζει φόβο στα άτομα, οδηγώντας τα στην αυτολογοκρισία και τις επιπτώσεις της τελευταίας στις δημοκρατικές αξίες.

Συμπεριφορική Διαφήμιση

Η συμπεριφορική διαφήμιση χρησιμοποιεί ως βάση την παρακολούθηση και ανάλυση των διαδικτυακών δραστηριοτήτων των χρηστών, συμπεριλαμβανομένου του ιστορικού περιήγησης, των ερωτημάτων αναζήτησης και των αλληλεπιδράσεων με το online περιεχόμενο. Μέσω εξελιγμένων αλγορίθμων, δημιουργούνται ολοκληρωμένα προφίλ χρηστών, που περιλαμβάνουν πληροφορίες σχετικά με τις προτιμήσεις, τα ενδιαφέροντα και τις δημογραφικές πληροφορίες τους. Στη συνέχεια τα δεδομένα αυτά αξιοποιούνται για την εξατομικευμένη προβολή στοχευμένων διαφημίσεων σε μεμονωμένους χρήστες. Έτσι αφενός βελτιώνεται η εμπειρία των χρηστών καθώς οι διαφημίσεις που τους προβάλλονται είναι σχετικές με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα τους, αφετέρου ενισχύεται η αποτελεσματικότητα των διαφημίσεων καθώς, η συνεχής πληροφόρηση σχετικά με τις προτιμήσεις και τις συμπεριφορές των καταναλωτών, επιτρέπει στις εταιρίες να προσαρμόσουν αναλόγως τις στρατηγικές τους.

Ο φόβος της Παρακολούθησης

Παρά τα οφέλη που αναφέρθηκαν, η συστηματική συλλογή δεδομένων για σκοπούς κατάρτισης προφίλ εγείρει σημαντικές ανησυχίες όσον αφορά στην προστασία της ιδιωτικής ζωής και την ελευθερία των προσώπων. Οι χρήστες αντιλαμβανόμενοι ότι η διαδικτυακή τους συμπεριφορά παρακολουθείται συνεχώς, συχνά αισθάνονται ότι παραβιάζεται η ιδιωτικότητά τους. Επιπλέον, η λεπτομερής κατάρτιση προφίλ μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την κατάταξη των χρηστών σε συγκεκριμένες κατηγορίες και την αναπαραγωγή στερεοτύπων, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στον περιορισμό της αυτοδιάθεσής τους να εξερευνούν ποικίλο περιεχόμενο χωρίς να περιορίζονται σε προκαθορισμένες προτιμήσεις.

Δημοκρατικές αξίες σε κίνδυνο

Υπό το φόβο της παρακολούθησης λοιπόν, συχνά αποφεύγεται η παρουσίαση πραγματικών απόψεων στο διαδίκτυο, με αποτέλεσμα ο ψηφιακός χώρος να καταλαμβάνεται από ένα μόνο ποσοστό των απεριόριστων προοπτικών που θα μπορούσαν να συμβάλουν σε έναν εύρωστο δημόσιο διάλογο. Η αυτολογοκρισία που απορρέει από τη συμπεριφορική διαφήμιση επηρεάζει σημαντικά την ελευθερία της έκφρασης σε κοινωνικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο.

Στην κοινωνική σφαίρα, η απροθυμία να εκφραστεί κανείς αυθεντικά οδηγεί στον περιορισμό της πολυφωνίας και στη φίμωση ιδίως των αντισυμβατικών φωνών. Έτσι εμποδίζεται η ανταλλαγή ιδεών και την προώθηση ενός υγιούς και συμπεριληπτικού διαλόγου. Αυτή η καταστολή των διαφορετικών απόψεων μπορεί να οδηγήσει στη διαιώνιση στερεοτύπων και στην ενίσχυση των υφιστάμενων προκαταλήψεων, περιορίζοντας τελικά το βάθος και την ποιότητα των δημόσιων συζητήσεων και τη συλλογική κατανόηση πολύπλοκων κοινωνικών ζητημάτων.

Σε πολιτικό επίπεδο, η αυτολογοκρισία η οποία καταστέλλει την έκφραση διαφορετικών απόψεων και οπτικών, εμποδίζει τη διαμόρφωση ενός ενημερωμένου εκλογικού σώματος και υπονομεύει τελικά την ίδια τη δημοκρατική διαδικασία. Οι ευρύτερες επιπτώσεις αυτής της δυσμενούς επίδρασης στη δημοκρατία είναι εκτεταμένες, καθώς η ανεμπόδιστη ανταλλαγή ιδεών συνιστά θεμελιώδες συστατικό μίας σύγχρονης υπεύθυνης κοινωνίας. Όταν τα άτομα απέχουν από την έκφραση των αυθεντικών απόψεών τους λόγω της παρακολούθησης και του φόβου των συνεπειών αυτής, ο δημοκρατικός ιστός αποδυναμώνεται με αποτέλεσμα συνήθως την πόλωση, την ανικανότητα συλλογικής επίλυσης προβλημάτων και την αναχαίτιση της προόδου.

Η ισορροπία μεταξύ εξατομίκευσης και επιτήρησης

Όπως προκύπτει από όσα αναφέρθηκαν, η τήρηση της ισορροπίας μεταξύ της δημιουργίας εξατομικευμένου περιεχομένου και της προστασίας της ιδιωτικής ζωής συνιστά πρόκληση στο πεδίο της διαδικτυακής συμπεριφορικής διαφήμισης. Η επίτευξη αυτής της ισορροπίας απαιτεί δεοντολογικές πρακτικές και διαφανείς διαδικασίες χειρισμού των δεδομένων που δίνουν προτεραιότητα στη συγκατάθεση των χρηστών και στον έλεγχο των προσωπικών τους πληροφοριών, διασφαλίζοντας ότι τα οφέλη της εξατομίκευσης δεν θέτουν σε κίνδυνο τα ατομικά δικαιώματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής.

Προστασία της Ιδιωτικότητας και της Ελευθερίας της Έκφρασης

Στη συνετή χρήση της συμπεριφορικής διαφήμισης θα μπορούσαν να συμβάλλουν μέτρα όπως η συλλογή ρητής συγκατάθεσης των χρηστών ως προϋπόθεση για την επεξεργασία των δεδομένων τους, η εφαρμογή διαφανών διαδικασιών χειρισμού των δεδομένων, και οι ισχυρές ρυθμίσεις απορρήτου. Αντί της παρεμβατικής σκιαγράφησης προφίλ, θα πρέπει να δίδεται έμφαση στην πλαισιωμένη διαφήμιση που σέβεται τα όρια και τις προτιμήσεις των χρηστών και προωθεί ένα πιο ηθικό διαδικτυακό περιβάλλον. Η τήρηση κανονισμών περί προστασίας της ιδιωτικής ζωής και διαφανών διαδικασιών χρήσης δεδομένων, μαζί με την ενημέρωση των χρηστών θα βοηθήσει στην καλλιέργεια κουλτούρας ελεύθερης έκφρασης. Με την υποστήριξη αυτών των στρατηγικών, ο ψηφιακός κόσμος μπορεί να γίνει ένας πιο συμπεριληπτικός και ανοιχτός χώρος που σέβεται την αυτονομία των χρηστών και προωθεί την ανταλλαγή ιδεών.

Ενδυνάμωση των χρηστών

Οι ίδιοι οι χρήστες θα πρέπει επίσης να ενδυναμώσουν τη θέση τους στον ψηφιακό κόσμο μέσω της ενημέρωσης και της διεκδίκησης και άσκησης των δικαιωμάτων τους. Για την προστασία της ιδιωτικότητάς τους διαδίκτυο θα πρέπει να χρησιμοποιούν ασφαλείς πλατφόρμες επικοινωνίας, να ενημερώνονται για τις ρυθμίσεις απορρήτου και να αποφεύγουν την υπερκοινοποίηση πληροφοριών. Μέσω της ενημέρωσης και της σχετική εκπαίδευση θα βρίσκονται σε θέση να εντοπίζουν τους πιθανούς κινδύνους και να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις αναφορικά με τη διαδικτυακή τους παρουσία. Με την ενθάρρυνση της κριτικής σκέψης και της συνειδητής προσέγγισης των διαδικτυακών δραστηριοτήτων, είναι δυνατόν να δημιουργηθεί ένα ψηφιακό περιβάλλον το οποίο θα σέβεται την ιδιωτικότητα και την πολυφωνία.

Συμπέρασμα

Η συμπεριφορική διαφήμιση, παρά τα οφέλη της, επηρεάζει την ελευθερία της έκφρασης των χρηστών του Διαδικτύου οδηγώντας τους σε αυτολογοκρισία. Προκειμένου να τηρηθεί ισορροπία μεταξύ της χρήσης της διαδικτυακής συμπεριφορικής διαφήμισης και της ελευθερίας της έκφρασης στο διαδίκτυο, είναι ιδιαιτέρως σημαντική η αναγνώριση της συλλογικής ευθύνης, η διαφάνεια των πρακτικών επεξεργασίας δεδομένων, η εκπαίδευση των χρηστών και η επιβολή αυστηρών ρυθμιστικών πλαισίων. Έτσι είναι δυνατόν να διαμορφωθεί μια διαδικτυακή σφαίρα, η οποία όχι μόνο παρέχει εξατομικευμένες εμπειρίες, αλλά εναρμονίζεται επίσης με τις θεμελιώδεις αρχές της ελεύθερης έκφρασης και της προστασίας της ιδιωτικότητας.

*Η Αυγή Σαουλίδου είναι Νομικός και Υπεύθυνη Προστασίας Δεδομένων στο Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας.

Γράφει ο Σπύρος Τζουανόπουλος*

Την δεκαετία του 1920 η Αστυνομία του Los Angeles εισήγαγε για πρώτη φορά στην υπηρεσία της ασυρμάτους σε οχήματα-περιπολικά, αντικαθιστώντας τις μέχρι τότε έφιππες ή πεζές περιπολίες. Η εξέλιξη αυτή αποτέλεσε μια αλλαγή παραδείγματος στην αστυνόμευση[1], καθώς για πρώτη φορά οι επικεφαλής αξιωματικοί μπορούσαν να διαμορφώνουν μια συνολική εικόνα από τα πληρώματα των περιπολικών σχεδόν σε πραγματικό χρόνο και να συντονίζουν τις δυνάμεις ανάλογα. Οι επόμενες δεκαετίες ανέδειξαν τις ασύρματες επικοινωνίες ως κομβικό εργαλείο των αστυνομικών υπηρεσιών αιχμής. Ταυτόχρονα, λόγω της εξ ορισμού εμπλοκής των υπηρεσιών αυτών σε γεγονότα με δικαστικό ενδιαφέρον, κατέστη κοινή πρακτική η καταγραφή των επικοινωνιών των αστυνομικών-χειριστών των ασυρμάτων με το κέντρο επιχειρήσεων, αφενός για την παραγωγή αποδεικτικού υλικού προς χρήση ενώπιον των δικαστικών αρχών, αφετέρου για τον καλύτερο υπηρεσιακό έλεγχο των αστυνομικών ενεργειών.

Εξάλλου, σχεδόν παράλληλα με τη γέννηση της αστυνόμευσης αναδύθηκε και το φαινόμενο της αστυνομικής διαφθοράς-κατάχρησης της αστυνομικής εξουσίας[2]. Η καταγεγραμμένη στην εγκληματολογία νοοτροπία του “Εμείς εναντίον των Άλλων” όχι μόνο διαχωρίζει τους αστυνομικούς από τους απλούς πολίτες, αλλά έχει επίσης βαθύ αντίκτυπο στην απονομή της δικαιοσύνης[3]. Πρακτικές που αποφεύγουν την καταγραφή των επικοινωνιών που σχετίζονται με αστυνομικές πρακτικές αμφισβητούμενης νομιμότητας σε συνδυασμό με αναποτελεσματικούς θεσμούς λογοδοσίας, αποτελούν διαχρονικές παθογένειες των σωμάτων ασφαλείας με πολύ σοβαρές κοινωνικές επιπτώσεις.

Ειδικότερα στο πεδίο του ελέγχου της νομιμότητας των αστυνομικών επιχειρήσεων, η είσοδος ψηφιακών τεχνολογιών δημιούργησε πλήθος νέων τρόπων επικοινωνίας και νέων προκλήσεων ρύθμισής τους.  Η καταγραφή των αστυνομικών επικοινωνιών, η ασφάλειά τους και ο έλεγχος έχει αναδειχθεί σε ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση. Κινητά τηλέφωνα, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ψηφιακές εφαρμογές τηλεπικοινωνίας, ιδιωτικές επικοινωνίες, mails,  συχνά από το ίδιο μέσο (πχ ένα smartphone) καθιστούν τον έλεγχο και την καταγραφή ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα δημοκρατίας, που χρήζει όμως επείγουσας και αποτελεσματικής ρύθμισης. Γιατί όμως είναι τόσο σημαντικό;

• Οι υπηρεσίες πρώτης γραμμής των σωμάτων ασφαλείας συντονίζονται από θαλάμους επιχειρήσεων, κέντρα έρευνας και διάσωσης, τοπικά αστυνομικά τμήματα και φορητούς αστυνομικούς ασυρμάτους. Όταν καλούνται προς επέμβαση συνήθως λαμβάνει χώρα κάτι νομικά σημαντικό που θα καταστήσει κάποιους πολίτες θύματα, κάποιους άλλους κατηγορούμενους και κάποιους άλλους μάρτυρες. Συχνά, το πεδίο των περιστατικών αφορά σημεία δυσπρόσιτα, σκοτεινά, χωρίς μάρτυρες, μέρη όπου πολλές φορές το αρχείο των επικοινωνιών που έλαβαν χώρα είναι το μοναδικό στοιχείο και έτσι η διατήρησή του αποκτά καταλυτική σημασία.
• Τα αρχεία επικοινωνιών είναι πολλές φορές το νήμα που συνδέει όλα τα υπόλοιπα αποδεικτικά στοιχεία μαζί. Τοποθετούν τα περιστατικά στο χρόνο, αποκαλύπτουν μοτίβα, εξηγούν την αλληλουχία των γεγονότων και δημιουργούν τις συνδέσεις αποκαλύπτοντας την αλήθεια.
• Με την καταγραφή των επικοινωνιών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια αστυνομικών επιχειρήσεων,  διασφαλίζεται το σύννομο της δράσης των σωμάτων ασφαλείας και καθίσταται δυνατός ο διοικητικός και δικαστικός έλεγχος, η απόδοση ευθυνών και η ποινική δίωξη τυχόν εγκληματικών πράξεων των αστυνομικών-δραστών.

Η σημασία της καταγραφής των αστυνομικών ενεργειών και των γεγονότων σε καθημερινή βάση έχει απασχολήσει  την ελληνική νομοθεσία από παλιά. Χαρακτηριστικό είναι το αρ. 83 του Π.Δ. 141/1991 (κομβικό νομοθέτημα που ρυθμίζει ζητήματα οργάνωσης της ΕΛ.ΑΣ και τις καθημερινές αστυνομικές επιχειρήσεις) όπου τίθενται κανόνες τήρησης και αρχειοθέτησης για το «αστυνομικό σημειωματάριο»[4]. Το Π.Δ.75/1987 ρυθμίζει συστηματικά την διεξαγωγή της αλληλογραφίας και την τήρηση των αρχείων των εγγράφων (αναφορές, διαταγές, σήματα κα), τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις των χειριστών και θέτει κανόνες για τη διαβάθμιση τους, από αδιαβάθμητα έως άκρως απόρρητα. Τον Οκτώβριο του 2023 με Κοινή Υπουργική Απόφαση των υπουργών Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Προστασίας του Πολίτη ανακοινώθηκαν έξι νέες ηλεκτρονικές υπηρεσίες,  μεταξύ αυτών και η λήψη αντιγράφου τηλεφωνικής κλήσης στην Άμεση Δράση^[5], γεγονός που αναδεικνύει τη σημασία της καταγραφής αυτών για χρήση σε δικαστικές ή άλλες διαδικασίες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η υπηρεσία παρέχεται για κλήσεις που έχουν διενεργηθεί μέχρι και το 2010, γεγονός που  σημαίνει ότι πιθανά υφίσταται ψηφιακό αρχείο σε βάθος δεκατριών ετών.

Ενώ λοιπόν υφίστανται διατάξεις που ορίζουν τον τρόπο και την αρχειοθέτηση καταγραφών περιστατικών, η καταγραφή των επικοινωνιών των χρηστών ασυρμάτων με τα κέντρα επιχειρήσεων δεν έχει τύχει αναλυτικής νομοθετικής ρύθμισης. Τα ζητήματα γύρω από τα κέντρα επιχειρήσεων και τις επικοινωνίες τους με τα πληρώματα που επιχειρούν «στο πεδίο» ρυθμίζονται με Διαταγές διαφόρων υπηρεσιών της Αστυνομίας, γραπτές και προφορικές.

Παράλληλα, είναι κοινή παραδοχή ότι η Ελληνική Αστυνομία αντιμετωπίζει συστημικό πρόβλημα περιστατικών αστυνομικής αυθαιρεσίας και διαφθοράς τα οποία μένουν στην συντριπτική τους πλειοψηφία ατιμώρητα. Ενδεικτικά, η έκθεση του Εθνικού Μηχανισμού Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας (Ε.ΜΗ.ΔΙ.Π.Α.) για το 2022 κατέγραψε 182 καταγγελίες διαφόρων ειδών (προσβολή σωματικής ακεραιότητας/υγείας, βασανιστήρια, αδικήματα με ρατσιστικό κίνητρο κ.α.). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην ίδια έκθεση, «οι πειθαρχικές πορισματικές εκθέσεις της ΕΛ.ΑΣ., στις οποίες η πρόταση αρχειοθέτησης προβάλλεται ως μόνιμη, σχεδόν, επωδός για τη συντριπτική πλειοψηφία των διεξαχθέντων πειθαρχικών ελέγχων». «Σε μόλις 16 εκ του συνόλου των 113 υποθέσεων που επεξεργάστηκε ο Μηχανισμός κατά το 2022, αναγνωρίστηκε πειθαρχική ευθύνη». Πώς συνδέεται όμως το ζήτημα των επικοινωνιών με τα παραπάνω;

Οι επικοινωνίες συνδέονται άρρηκτα με πρακτικές αμφισβητούμενης νομιμότητας ή και καταφανώς παράνομες, αφού η αποφυγή της καταγραφής αποτελεί την πρώτη μέριμνα αυτού που θα θελήσει να παρανομήσει. Πολλές φορές, οι επιτελείς των αστυνομικών επιχειρήσεων επιλέγουν να δίνουν εντολές που δεν έχουν καταγραφεί, όταν αυτές αφορούν ζητήματα που ενδέχεται να προκαλέσουν προβλήματα σε αυτούς που τις έδωσαν και αυτούς που τις ακολούθησαν. Χαρακτηριστικά, το 2011, μετά από καταγγελία συνδικαλιστικής παράταξης αστυνομικών, αναδείχθηκε το ζήτημα της «Συχνότητας 83» [6]( η τελευταία χρησιμοποιούνταν από το Κέντρο Επιχειρήσεων αποκλειστικά στη διάρκεια διαδηλώσεων για την επικοινωνία με διμοιρίες των ΜΑΤ). Σύμφωνα με την καταγγελία, η συχνότητα ενεργοποιούνταν, ενώ βρίσκονταν σε εξέλιξη επεισόδια, χωρίς όμως να καταγράφονται οι οδηγίες προς τους επικεφαλής των διμοιριών, ώστε να καθίστανται οι εντολές ανέλεγκτες μεταγενέστερα.

Το 2017, δημοσιογραφική έρευνα ανέδειξε την πρακτική της εντολής «Ενεργήστε 113»[7]. Πρόκειται για  αστυνομική εντολή που ακούγεται από το κέντρο διαβιβάσεων της αστυνομίας και σημαίνει «πάρτε τηλέφωνο» . Αφορούσε εντολές που δέχονταν επικεφαλής αξιωματικοί, πληρώματα περιπολικών και αναβάτες αστυνομικών μοτοσυκλετών προκειμένου να εκτελέσουν διαταγές που έρχονται σε αντίθεση με την  υπηρεσία τους ή θα προκαλούσαν πιθανά πειθαρχικό έλεγχο. Οι διαταγές που δίνονται μέσω των κινητών τηλεφώνων δεν καταχωρούνταν στο αρχείο του Κέντρου επιχειρήσεων και έτσι δεν μπορούσαν να τύχουν ελέγχου.

Εξάλλου, το φως της δημοσιότητας έχουν δει τουλάχιστον δύο περιπτώσεις όπου αντί των καταγραφόμενων συσκευών ασυρμάτου χρησιμοποιήθηκαν εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης από τα ιδιωτικά τηλέφωνα των αστυνομικών υπαλλήλων. Συγκεκριμένα, τις ημέρες που ακολούθησαν το περιστατικό του θανάσιμου τραυματισμού του 18χρονου Ρομά Νίκου Σαμπάνη αναδείχθηκε η γενικευμένη χρήση της εφαρμογής viber από αστυνομικούς κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων. Σύμφωνα με δημοσιεύματα, αξιωματικοί έδιναν εντολές σε αστυνομικούς της Άμεσης Δράσης και της ομάδας ΔΙΑΣ  με μαζική αποστολή μηνυμάτων-διαταγών[8]. Στα πλαίσια της διερεύνησης του θανάτου του 18χρονου από καταιγισμό αστυνομικών πυρών, αποκαλύφθηκε ότι συχνά διαταγές με ευαίσθητο περιεχόμενο ή αμφιβόλου νομιμότητας δίνονταν με αυτόν τον τρόπο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων εντολών ήταν :

• «Καλημέρα. Λόγω της επετείου από τον θάνατο του Ζακ Κωστόπουλου, δεν θα έλθετε καμία ομάδα σε αντιπαράθεση για το θέμα αυτό με πολίτες προκειμένου να αποφευχθούν οι εντάσεις και δυσφήμηση της υπηρεσίας. Επιπλέον, λόγω της κατάστασης που επικρατεί με τους διανομείς (delivery), θα αποφεύγετε το επόμενο διάστημα βεβαίωση τροχονομικών παραβάσεων και κλιμάκωση επεισοδίων με τους εν λόγω οδηγούς»
• «Τέλος με αφορμή θανατηφόρο ατύχημα με μοτοσικλετιστή που έλαβε χώρα χθες στην Αθήνα ύστερα από καταδίωξή του με αστυνομικούς δεν θα ενεργούνται καταδιώξεις αν δεν έχει ενημερωθεί πρώτα το κέντρο Άμεσης Δράσης»

Λίγους μήνες αργότερα, δημοσιεύματα στον Τύπο αναφέρθηκαν σε περιστατικό σύλληψης ατόμου- συγγενή πολιτικού προσώπου για κατοχή ναρκωτικών. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα αυτά, οι αστυνομικοί που διενήργησαν τον έλεγχο επικοινώνησαν μέσω της εφαρμογής viber με ανώτατο αξιωματικό, ενώ παράλληλα απέστειλαν φωτογραφίες σχετικές με τον έλεγχο. Οι φωτογραφίες και οι συνομιλίες των αστυνομικών διέρρευσαν στον Τύπο.

Παράλληλα, η Ελληνική Αστυνομία αντιμετωπίζει χρόνιο πρόβλημα αναφορικά με την προμήθεια, λειτουργία και συντήρηση συστημάτων κρυπτογραφημένης ασύρματης επικοινωνίας. Οι υπηρεσίες εναλλάσσουν τη χρήση ενός ήδη παρωχημένου συστήματος ασυρμάτων (Τetra) με τη χρήση αναλογικών, μη κρυπτογραφημένων, οι οποίοι είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι σε συνακρόαση[9]. Μια ομάδα Ολλανδών ερευνητών ανακάλυψε τα τρωτά σημεία του TETRA στα τέλη του 2021[10], παρόλα αυτά το Ελληνικό Δημόσιο σύναψε νέα σύμβαση για το ίδιο σύστημα το 2022.  Το ελλαττωματικό σήμα και οι ευαλωτότητες των Tetra και των απλών αναλογικών ασυρμάτων αποτελούν άλλον ένα λόγο που οδήγησε τις υπηρεσίες στη χρήση κινητών τηλεφώνων κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων.

Είναι προφανές ότι η γενικευμένη χρήση κινητών τηλεφώνων κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας γεννά μια γκρίζα ζώνη που προσφέρεται για αυθαιρεσίας. Μέσω των κινητών τηλεφώνων διεξάγονται επικοινωνίες μεταξύ αστυνομικών που δεν υπόκεινται σε κανέναν μεταγενέστερο έλεγχο, πειθαρχικό ή ποινικό. Η επικοινωνία με εφαρμογές ιδιωτικής συνομιλίας επιτρέπει την «ιδιωτικοποίηση» των πληροφοριών που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας και την εκμετάλλευσή τους προς ίδιον όφελος για εκβιασμούς, διαρροές στον Τύπο και άλλα αδικήματα. Παράλληλα, καθιστά τις πληροφορίες αυτές, που συνήθως περιέχουν προσωπικά δεδομένα πολιτών, εξαιρετικά ευάλωτες σε διαρροή και παραβίαση, υπονομεύοντας την ασφάλεια των δεδομένων.  Με την αποφυγή της καταγραφής παρατηρείται συγκάλυψη εγκλημάτων, παράνομη επεξεργασία δεδομένων-τήρηση αρχείου σε ιδιωτικά τηλέφωνα υλικού που στη συνέχεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί παράνομα. Ιδιαίτερα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα και διαβαθμισμένες πληροφορίες καθίστανται ευάλωτες σε hacking υπονομεύοντας την ασφάλεια δεδομένων που παρέχουν κρυπτογραφημένες ασύρματες επικοινωνίες.

Το πρόβλημα της χρήσης κινητών από αστυνομικούς καθίσταται εντονότερο αν λάβουμε υπόψιν το Project Smart Policing που υλοποιείται από το 2019. Πρόκειται για σύμβαση μεταξύ της εταιρείας Intracom και της ΕΛ.ΑΣ. που  προβλέπει την προμήθεια τουλάχιστον χιλίων (1.000) έξυπνων κινητών (smartphones) με τα οποία θα πραγματοποιείται επεξεργασία βιομετρικών δεδομένων (αποτυπώματα και φωτογραφίες). Πώς άραγε θα μπορεί να γνωρίζει ο ελεγχόμενος πολίτης ότι η συσκευή που διενεργείται ο έλεγχος δεν είναι ιδιωτική; Πώς εξασφαλίζεται η τήρηση της νομοθεσίας των προσωπικών δεδομένων και η εξασφάλιση ότι τα δεδομένα αυτά δεν θα χρησιμοποιηθούν για σκοπούς πολύ διαφορετικούς από αυτούς της νόμιμης επεξεργασίας για την διασφάλισης της τάξης και της ασφάλειας ; Για το συγκεκριμένο ζήτημα η Homo Digitalis έχει ήδη παρέμβει με επιστολή στον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη του 2019 και με αίτηση στην Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα με την οποία ζήτησε γνωμοδότηση επί της σύμβασης^[11].

Όπως γίνεται κατανοητό, η καταγραφή των επικοινωνιών των αστυνομικών επιχειρήσεων και η τήρηση αρχείου αναδεικνύεται σε κρίσιμο ζήτημα δημοκρατίας.

Ήδη με το υπάρχον πλαίσιο οι πρακτικές που αναφέρθηκαν στο παρόν άρθρο ρυθμίζονται στην ελληνική νομοθεσία επισείοντας κυρώσεις. Εάν αστυνομικός προβεί σε δημοσιεύσεις παραβιάζοντας την υπηρεσιακή εχεμύθεια, τα απόρρητα, ή άλλους νόμους του κράτους (π.χ.προσωπικά δεδομένα), υπέχει πειθαρχική, αστική και ποινική ευθύνη, ανάλογα με τη βαρύτητα της κάθε περίπτωσης.  Παρόλα αυτά, λείπει ένα πλαίσιο ρύθμισης των αστυνομικών επικοινωνιών που θα επιβάλλει συγκεκριμένες υποχρεώσεις στη χρήση των μέσων επικοινωνίας, στις καταγραφές των επικοινωνιών και στην  πρόσβαση των διοικουμένων-θιγομένων-θυμάτων.

Είναι επίσης κρίσιμο να οριστούν διατάξεις που θα προβλέπουν αποτελεσματικές διοικητικές και ποινικές κυρώσεις αυτοτελώς για τη χρήση ιδιωτικών μέσων συνομιλίας και την παράνομη επεξεργασία δεδομένων από αστυνομικούς που τα έχουν αποκτήσει στα πλαίσια της υπηρεσίας τους. Η αρχή της σκοπιμότητας δεν έχει θέση στην άσκηση της αστυνομικής εξουσίας όσον αφορά τις επικοινωνίες και τα δεδομένα τους. Αντίθετα, η τήρηση της αρχής της νομιμότητας στις διαδικασίες αυτές συνιστά κρίσιμο διακύβευμα Δημοκρατίας.

[1] Bλ. Mike Davis , City of Quartz, Verso, 1990 σελ. 225

[2] Bλ. Crank John, Understanding police culture, Anderson publishing company Cincinnati Ohio, 1998

[3] Bλ. Kevin Αmendola, Αssessing law enforcement ethics, Police foundation, Washington DC

[4] «1. Στους Αστυφύλακες, Υπαρχιφύλακες και Αρχιφύλακες των Υπηρεσιών που ασκούν άμεση αστυνόμευση χορηγείται από την Υπηρεσία Αστυνομικό σημειωματάριο, στο οποίο καταχωρίζουν σημειώσεις για εγκλήματα, δυστυχήματα, πυρκαγιές, δημόσιες συναθροίσεις, βλάβες οδών ή διαφόρων εγκαταστάσεων, παραβάσεις διαφόρων νόμων ή αστυνομικών διατάξεων, παράπονα πολιτών, πληροφορίες και οποιοδήποτε άλλο γεγονός ή περιστατικό αστυνομικής φύσης”. Με βάση τα σημειωματάρια αυτά γίνεται η σχετική εγγραφή στο βιβλίο αδικημάτων και συμβάντων και συντάσσονται οι σχετικές μηνύσεις όταν απαιτείται. Το Αστυνομικό σημειωματάριο αποτελεί επίσημο στοιχείο και όταν εξαντλείται παραδίδεται στην Υπηρεσία. Μετά πάροδο πενταετίας από την εξάντλησή του καταστρέφεται, εφόσον ο κάτοχός του δεν πρόκειται να εξετασθεί σε δικαστήρια για υποθέσεις, που έχουν καταχωρηθεί σ` αυτό.»

[5] https://www.gov.gr/ipiresies/polites-kai-kathemerinoteta/bebaioseis-kai-antigrapha/antigrapho-telephonikes-kleses-sten-amese-drase

[6] Βλ. https://www.tovima.gr/2011/12/09/society/aorates-entoles-apo-ti-gada-sta-mat-stis-diadilwseis/

[7] Βλ. https://eleftherostypos.gr/ellada/111356-apokleistiko-kryfes-entoles-meso-kiniton-se-astynomikoys-gia-epembaseis-se-vip-ekdiloseis

[8] https://www.alfavita.gr/koinonia/361563_meso-viber-oi-entoles-tis-elas-sti-dias

[9] Βλ. https://eleftherostypos.gr/ellada/388769-omologoyn-oti-oi-asyrmatoi-tis-el-as-einai-boyboi

[10] Bλ. https://insidestory.gr/article/eyalotoi-se-epitheseis-oi-asyrmatoi-tis-ellinikis-astynomias

[11] Βλ. επιστολή σε Υπουργό https://homodigitalis.gr/posts/5125/ και αίτηση σε ΑΠΔΠΧ https://homodigitalis.gr/posts/5260/

*Ο Σπύρος Τζουανόπουλος είναι δικηγόρος και ανεξάρτητος ερευνητής. Το ερευνητικό του ενδιαφέρον εστιάζεται σε ζητήματα ποινικής καταστολής και τεχνολογιών επιτήρησης-διαχείρισης της ζωής στην πόλη.

Γράφει η Σοφία-Δέσποινα Φεϊζίδου

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, τον Νοέμβριο του 1973, αποτέλεσε την μαζικότερη αντιδικτατορική εκδήλωση και τον προάγγελο της πτώσης του καθεστώτος της στρατιωτικής δικτατορίας, που είχε επιβληθεί στην Ελλάδα από τις 21 Απριλίου 1963 και, μεταξύ άλλων, είχε καταργήσει τις ατομικές ελευθερίες.

Μία από τις σημαντικότερες ατομικές ελευθερίες είναι το δικαίωμα στην προστασία της επικοινωνίας, και δη του απορρήτου αυτής. Το δικαίωμα του ατόμου να μοιράζεται και να ανταλλάσσει σκέψεις, ιδέες, συναισθήματα, ειδήσεις και γνώμες, εντός πλαισίου οικειότητας και εμπιστευτικότητας, με πρόσωπα της επιλογής του, χωρίς τον φόβο ότι η ιδιωτική επικοινωνία του παρακολουθείται και κάθε έκφρασή του μπορεί να αποκαλυφθεί σε τρίτους ή/και να χρησιμοποιηθεί εναντίον του, είναι όρος εκ των ων ουκ άνευ του δημοκρατικού πολιτεύματος. Πρόκειται, επομένως, για θεμελιώδες ατομικό δικαίωμα, το οποίο κατοχυρώνεται τόσο στην διεθνή και ευρωπαϊκή νομοθεσία όσο και στα εθνικά Συντάγματα – η διάταξη του άρθρου 19 του Ελληνικού Συντάγματος χρονολογείται από το 1975 (τυχαίο; Δεν νομίζω!).

Ωστόσο, η αποκάλυψη των παρακολουθήσεων πολιτικών προσώπων ή συγγενών τους, ηθοποιών, δημοσιογράφων, επιχειρηματιών και άλλων, ένα χρόνο νωρίτερα, καταδεικνύει ότι η προστασία του απορρήτου της επικοινωνίας ήταν, είναι και παραμένει ευάλωτη, πολλώ δε μάλλον, στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή.

Λογισμικά κατασκοπείας: ένα νέο εργαλείο στα χέρια των κρατικών υπηρεσιών και των εταιρειών

Το λογισμικό κατασκοπείας, ευρύτερα γνωστό ως «spyware», είναι ένα είδος κακόβουλου λογισμικού, κατάλληλα σχεδιασμένου για την κρυφή παρακολούθηση των δραστηριοτήτων ενός ατόμου στις ηλεκτρονικές του συσκευές, τον ηλεκτρονικό υπολογιστή ή το κινητό τηλέφωνο, εν αγνοία ή χωρίς τη συγκατάθεση του χρήστη. Το συγκεκριμένο λογισμικό εγκαθίσταται στις συσκευές με το άνοιγμα ενός μηνύματος ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή συνημμένου αρχείου, και, μετά την εγκατάστασή του, εντοπίζεται με δυσκολία, και, αν ακόμη εντοπιστεί, πολύ δύσκολα αποδεικνύεται ποιος ήταν υπεύθυνος για την επίθεση. Μέσω αυτού, παρέχεται πλήρης και αναδρομική πρόσβαση σε δεδομένα και συλλέγονται προσωπικά στοιχεία λ.χ. αρχεία και μηνύματα που δημιουργήθηκαν στο παρελθόν, μεταδεδομένα χρονικά προγενέστερων επικοινωνιών, κωδικοί πρόσβασης, ιστορικό περιήγησης ή αριθμοί πιστωτικών καρτών, ενώ είναι δυνατή η καταγραφή στιγμιοτύπου οθόνης ή συνομιλιών και η παρακολούθηση ήχου και βίντεο μέσω της ενεργοποίησης του μικροφώνου ή της κάμερας της συσκευής.

Τα πιο γνωστά λογισμικά κατασκοπείας, τα οποία έχουν σχεδιαστεί για να διεισδύουν και να ελέγχουν κινητές συσκευές εξ αποστάσεως, είναι τα ακόλουθα:

1.Predator: Για την εγκατάσταση του συγκεκριμένου λογισμικού αποστέλλεται μέσω μηνύματος στο κινητό τηλέφωνο του χρήστη ένας σύνδεσμος (link), ο οποίος φαίνεται απόλυτα φυσιολογικός, μαζί με μια δελεαστική περιγραφή, ικανή να παραπλανήσει τον χρήστη και να τον πείσει να πατήσει το link. Τότε, το λογισμικό εγκαθίσταται αυτόματα, παρέχοντας πλήρη πρόσβαση στη συσκευή, σε μηνύματα και αρχεία αλλά και στην κάμερα και το μικρόφωνο.

2.Pegasus: Το συγκεκριμένο λογισμικό αποσκοπεί να πείσει το χρήστη να επιλέξει τον σύνδεσμο που θα εγκαταστήσει το λογισμικό στη συσκευή, αλλά μπορεί να εγκαθίσταται στη συσκευή του υποψήφιου θύματος και χωρίς να απαιτείται καμία ενέργεια εκ μέρους του για την ενεργοποίησή του (μία αναπάντητη κλήση στο WhatsApp αρκεί για να κάνει το λογισμικό ό,τι καλύτερο μπορεί!).Αμέσως μετά την εγκατάστασή του, το λογισμικό εκτελεί τις εντολές του χειριστή του και παρέχει τη δυνατότητα συλλογής τεράστιου όγκου προσωπικών δεδομένων, όπως κωδικούς πρόσβασης, καταγραφή μηνυμάτων κειμένου ή κλήσεων, συλλογή αρχείων και εντοπισμό της θέσης μέσω GPS, χωρίς να καταλείπεται κανένα ίχνος της ύπαρξής του στη συσκευή.

Τον Ιούνιο του 2023, ο Πρόεδρος της Εξεταστικής Επιτροπής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη διερεύνηση της χρήσης του λογισμικού Pegasus και αντίστοιχου κατασκοπευτικού λογισμικού παρακολούθησης δήλωσε: «Τα λογισμικά κατασκοπείας μπορεί να αποτελέσουν πολύτιμο εργαλείο για την καταπολέμηση του εγκλήματος, αλλά όταν τα χρησιμοποιούν λανθασμένα οι κυβερνήσεις γίνονται τεράστιος κίνδυνος για το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα». Πράγματι, οι τεχνολογικές δυνατότητες των κατασκοπευτικών λογισμικών επιτρέπουν την μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση σε προσωπικά δεδομένα και παρακολούθηση των δραστηριοτήτων των ατόμων χωρίς τη γνώση και τη συγκατάθεσή τους. Κατά συνέπεια, η εκτεταμένη και ανεξέλεγκτη χρήση τους οδηγεί στην παραβίαση του δικαιώματος στο απόρρητο της επικοινωνίας καθώς και του δικαιώματος στην προστασία των προσωπικών δεδομένων, στην προσβολή του δικαιώματος της προστασίας της ιδιωτικής ζωής εν γένει.

Σύμφωνα με τα πορίσματα της επιτροπής, η κατάχρηση λογισμικών παρακολούθησης είναι γενικευμένη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς, εκτός από την Ελλάδα, διαπιστώθηκε χρήση αντίστοιχων λογισμικών και στην Πολωνία, την Ουγγαρία, την Ισπανία και την Κύπρο, και φυσικά κατακριτέα. Η ανάγκη θέσπισης ενός ρυθμιστικού πλαισίου για την αντιμετώπιση των φαινομένων κατάχρησης βρίσκεται πλέον στο προσκήνιο, όχι μόνο σε εθνικό, αλλά πρωτίστως, σε ενωσιακό επίπεδο.

Τι χρειαζόμαστε λοιπόν;

1. Σαφείς κανόνες κατά της κατάχρησης λογισμικών κατασκοπείας: Οι ευρωπαϊκοί κανόνες πρέπει να καθορίζουν με σαφήνεια τον τρόπο χρήσης των λογισμικών από τις αρχές επιβολής του νόμου. Πρέπει να προβλέπονται εξαιρετικές περιπτώσεις, κατά τις οποίες και μόνον θα επιτρέπεται η χρήση τους, για προκαθορισμένο σκοπό και για περιορισμένο χρονικό διάστημα, και ένας κοινός νομικός ορισμός της έννοιας των «λόγων εθνικής ασφάλειας». Επίσης, πρέπει να κατοχυρώνεται η υποχρέωση ειδοποίησης των προσώπων που παρακολουθήθηκαν με τη χρήση τέτοιων λογισμικών ή των υποκειμένων των δεδομένων που διέρρευσαν στο πλαίσιο της παρακολούθησης άλλων προσώπων, καθώς και διαδικασίες εποπτείας και ανεξάρτητου ελέγχου μετά από κάθε περιστατικό παράνομης χρήσης τέτοιων λογισμικών.
2. Συμμόρφωση της εθνικής νομοθεσίας με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: Το Δικαστήριο καταλείπει μεν ευρεία διακριτική ευχέρεια στις εθνικές αρχές σε ζητήματα στάθμισης του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή με τους λόγους εθνικής ασφάλειας, πλην όμως έχει αναπτύξει και ερμηνεύσει σε πληθώρα αποφάσεων, από το 1978 έως και σήμερα, τα κριτήρια που εισάγει η ΕΣΔΑ και τα οποία πρέπει να πληρούνται για να θεωρηθεί νόμιμος ο περιορισμός του δικαιώματος της απόρρητης, ελεύθερης επικοινωνίας.
3. Σύσταση του «Εργαστηρίου Τεχνολογίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης»: Πρόκειται για ένα ανεξάρτητο ινστιτούτο έρευνας, το οποίο θα είναι αρμόδιο να διερευνά υποθέσεις παρακολούθησης και να παρέχει τεχνολογική υποστήριξη, όπως έλεγχο συσκευών και εγκληματολογικές μελέτες.
4. Αναθεώρηση της εξωτερικής πολιτικής και των αδειών εξαγωγής: Οι ευρωβουλευτές ζήτησαν την διεξοδική επανεξέταση των αδειών εξαγωγής λογισμικών κατασκοπείας και την αποτελεσματικότερη εφαρμογή των ενωσιακών κανόνων για τον έλεγχο των εξαγωγών τους. Η Ευρωπαϊκή Ένωση οφείλει, ακόμη, να χαράξει κοινή στρατηγική με τις ΗΠΑ για τα λογισμικά κατασκοπείας αλλά και να έρθει σε επαφή με χώρες εκτός ΕΕ σχετικά με τους κανόνες πώλησης και εξαγωγής κατασκοπευτικών λογισμικών, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η αναπτυξιακή βοήθεια που παρέχει δεν θα χρησιμοποιείται για την αγορά και τη χρήση τέτοιων λογισμικών.

Συμπέρασμα

Εν κατακλείδι, καθώς αναλογιζόμαστε τα διδάγματα της ιστορίας και τον διαρκή αγώνα για τη δημοκρατία και τα θεμελιώδη δικαιώματα, η διαχρονική σοφία του Βενιαμίν Φραγκλίνου αντηχεί με βαθιά σημασία: “ Όσοι θυσιάζουν στοιχειώδεις ελευθερίες για λίγη ασφάλεια, δεν αξίζουν ούτε ελευθερία ούτε ασφάλεια “. Οι πρόσφατες αποκαλύψεις για την κατάχρηση του λογισμικού κατασκοπείας κατέδειξαν τη λεπτή ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και ατομικών ελευθεριών. Παρόλο που το λογισμικό κατασκοπείας μπορεί να χρησιμοποιείται ως εργαλείο για την καταπολέμηση του εγκλήματος, η πιθανότητα κατάχρησής του αποτελεί σοβαρή απειλή για το κράτος δικαίου και τις ίδιες τις αρχές πάνω στις οποίες θεμελιώνονται οι δημοκρατικές μας κοινωνίες.

*H Σοφία-Δέσποινα Φεϊζίδου, είναι δικηγόρος, απόφοιτος της Νομικής Σχολής Αθηνών και κάτοχος μεταπτυχιακού με ειδίκευση στο “Δίκαιο & Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών” του Τμήματος Ψηφιακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Πειραιώς. Η διπλωματική της είχε θέμα τη συγκριτική επισκόπηση της νομολογίας των ευρωπαϊκών δικαστηρίων (ΕΔΔΑ και ΔΕΕ) για τις μαζικές παρακολουθήσεις.