Γράφει ο Χρήστος Ζαγγανάς*

Ι.Εισαγωγή

Με τις Eυρωεκλογές να έρχονται αύριο, οι περισσότεροι ψηφοφόροι έχουν καταλήξει στην διαδικασία επιλογής των κατάλληλων υποψηφίων. Παράλληλα, όλοι μας βομβαρδιζόμαστε εκ νέου από μεγάλο αριθμό διαφημίσεων και πληροφοριών που αφορούν τις Ευρωεκλογές.

Ταυτόχρονα, εδώ και τουλάχιστον ένα έτος, όλοι μας έχουμε αρχίσει να εξοικειωνόμαστε όλο και περισσότερο με τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών, όπως η τεχνητή νοημοσύνη. Πολλές από τις καμπάνιες των υποψηφίων και των όσων, είτε ανοιχτά είτε υπογείως, τους υποστηρίζουν χρησιμοποιούν όλες τις δυνατότητες που τους παρέχουν οι τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων 20 ετών ώστε να ενισχύσουν τις πιθανότητες της επιτυχίας τους.

Όλα τα παραπάνω λαμβάνουν χώρα ενώ δεν έχουν ξεχαστεί ακόμα οι καταγγελίες που αφορούσαν την χρήση νέων τεχνολογιών με στόχο την χειραγώγηση των ψηφοφόρων και τον επηρεασμό των αποτελεσμάτων εκλογικών διαδικασιών ανά τον κόσμο (π.χ. δημοψήφισμα για το Brexit, Προεδρικές Εκλογές ΗΠΑ 2016 κ.λπ.).

Όμως, πόσο ευάλωτοι είμαστε τελικά στις πρακτικές αυτές; Ποιους κινδύνους κρύβουν για τους ψηφοφόρους οι νέες τεχνολογίες; Τι σημαίνει, εν τέλει, voting manipulation; Τι κάνει ο Ευρωπαίος νομοθέτης για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους αυτούς; Και, πως τελικά μπορούμε οι ίδιοι να προστατέψουμε τον εαυτό μας ως πολίτες και ψηφοφόροι;

ΙΙ.Οι δυνατότητες που δίνουν οι νέες τεχνολογίες και το φαινόμενο του voting manipulation

Η διαδικτυακή χειραγώγηση της ψηφοφορίας/των ψηφοφόρων (voting manipulation) αναφέρεται στις διάφορες στρατηγικές και τεχνικές που χρησιμοποιούνται για να επηρεάσουν τις απόψεις και τη συμπεριφορά των ψηφοφόρων μέσω ψηφιακών μέσων (social media, online advertising κ.λπ.). Η χειραγώγηση αυτή αξιοποιεί τις σύγχρονες τεχνολογίες και τις μεθόδους που βασίζονται στην συλλογή των δεδομένων μας για να επηρεάσει το αποτέλεσμα των εκλογών και την κοινή γνώμη. Ακολουθεί μια αναφορά στις βασικές τεχνικές και τεχνολογίες που μπορούν να συμβάλλουν σε αυτό το φαινόμενο, τις οποίες θα πρέπει όλοι μας να λαμβάνουμε υπόψη όταν βρισκόμαστε στο διαδίκτυο:

1.Εξατομικευμένη διαφήμιση/μικροστόχευση

Η εξατομικευμένη διαφήμιση, γνωστή και ως μικροστόχευση (microtargeting), περιλαμβάνει τη χρήση λεπτομερών δεδομένων που, έχουν συλλεχθεί για εμάς, για την παροχή εξατομικευμένων πολιτικών μηνυμάτων. Online Πλατφόρμες όπως το Facebook, η Google και άλλες, συλλέγουν τεράστιο αριθμό δεδομένων σχετικά με τις προτιμήσεις μας, τη συμπεριφορά μας και το background μας, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δημιουργήσουν πολύ εξατομικευμένα προφίλ για εμάς και τις απόψεις μας. Οι προεκλογικές εκστρατείες χρησιμοποιούν αυτά τα δεδομένα για να δημιουργήσουν πολύ στοχευμένες διαφημίσεις που απευθύνονται σε υποομάδες του πληθυσμού, βάσει των παραπάνω προφίλ. Για παράδειγμα, μια καμπάνια μπορεί να στείλει διαφορετικά μηνύματα στους νέους ψηφοφόρους των πόλεων σε σύγκριση με τους ηλικιωμένους ψηφοφόρους της υπαίθρου. Ο στόχος είναι να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα της πολιτικής διαφήμισης, καθιστώντας την πιο σχετική με τον παραλήπτη.

Στην πιο εξελιγμένη και παρεμβατική μορφή της, η εξατομικευμένη πολιτική διαφήμιση μπορεί να στοχεύσει τους παραλήπτες βάσει του ψυχογραφικού τους προφίλ. Το ψυχογραφικό προφίλ μας υπερβαίνει την ανάλυση απλά των δημογραφικών μας στοιχείων και, αντ’ αυτού, εξετάζει τις προσωπικότητες, τις αξίες, τις απόψεις, τις στάσεις, τα ενδιαφέροντα και τον τρόπο ζωής μας.

Η δημιουργία ενός τέτοιου προφίλ, επιτρέπει στις εταιρείες διαφήμισης να κατανοήσουν τι μας παρακινεί σε ψυχολογικό/υποσυνείδητο επίπεδο. Με τον τρόπο αυτό, δημιουργούνται μηνύματα που μας επηρεάζουν σε ένα βαθύτερο συναισθηματικό επίπεδο, χωρίς να το κατανοούμε.

Αυτό μπορεί μερικές φορές να αγγίζει τα όρια της χειραγώγησης εάν οι διαφημίσεις είναι παραπλανητικές ή σχεδιασμένες για να εκμεταλλευτούν συγκεκριμένους φόβους ή προκαταλήψεις του παραλήπτη. Για παράδειγμα, ένας ψηφοφόρος που ανησυχεί για την εθνική ασφάλεια μπορεί να λάβει μηνύματα που δίνουν έμφαση σε ισχυρές αμυντικές πολιτικές, ενώ ένας ψηφοφόρος που είναι παθιασμένος με το περιβάλλον μπορεί να δει διαφημίσεις που εστιάζουν σε πράσινες πολιτικές.

2.Αυξημένη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης και των Deepfakes

Η τεχνητή νοημοσύνη (AI) και τα deepfakes έχουν εισαγάγει νέες δυνατότητες για την διαδικτυακή χειραγώγηση μιας ψηφοφορίας. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αναλύσει τεράστιες ποσότητες δεδομένων για να εντοπίσει τάσεις, να προβλέψει τη συμπεριφορά των ψηφοφόρων και να δημιουργήσει πειστικό περιεχόμενο πιο γρήγορα από ποτέ. Τα deepfakes, τα οποία είναι βίντεο ή εικόνες που δημιουργούνται με τεχνητή νοημοσύνη και μιμούνται ρεαλιστικά πραγματικούς ανθρώπους (π.χ. υποψηφίους), μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διάδοση ψευδών πληροφοριών για τους ανθρώπους τους οποίους απεικονίζουν. Για παράδειγμα, ένα deepfake βίντεο μπορεί να δείχνει ένα πολιτικό πρόσωπο να λέει κάτι που δεν είπε ποτέ στην πραγματικότητα, βλάπτοντας ενδεχομένως τη φήμη του. Η αυξανόμενη πολυπλοκότητα αυτών των τεχνολογιών καθιστά δύσκολο για τον μέσο άνθρωπο να διακρίνει μεταξύ πραγματικού και ψεύτικου περιεχομένου, αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα χειραγώγησης.

3.Παραπληροφόρηση

Η παραπληροφόρηση περιλαμβάνει τη σκόπιμη διάδοση ψευδών ή παραπλανητικών πληροφοριών. Αυτό μπορεί να λάβει πολλές μορφές, όπως ψευδείς ειδήσεις, παραποιημένες εικόνες και κατασκευασμένα στατιστικά στοιχεία. Οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος για την παραπληροφόρηση λόγω των δυνατοτήτων ταχείας ανταλλαγής τους. Η παραπληροφόρηση μπορεί να παραπλανήσει τους ψηφοφόρους σχετικά με τις πολιτικές, τις προηγούμενες πράξεις ή τον χαρακτήρα των υποψηφίων.

4.Echo Chambers

Η χρήση όλων των παραπάνω τεχνολογιών συνδυαστικά μπορεί να δημιουργήσει ένα πολιτικό echo chamber, δηλαδή ένα φαινόμενο κατά το οποίο ένα άτομο, κατά την online περιήγησή του, συναντά μόνο πληροφορίες ή απόψεις που του είναι αρεστές και ενισχύουν τις δικές του, ανεξαρτήτως από το αν αυτές είναι αληθινές. Οι αλγόριθμοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης συχνά συμβάλλουν σε αυτό, δείχνοντας στους χρήστες περιεχόμενο παρόμοιο με αυτό με το οποίο έχουν ασχοληθεί προηγουμένως. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει σε ένα φαύλο κύκλο, εντός του οποίου οι ψηφοφόροι εκτίθενται συνεχώς σε μια προκατειλημμένη άποψη του κόσμου. Στην πολιτική, τα echo chambers μπορούν να οδηγήσουν σε αυξημένη πόλωση των ψηφοφόρων και σε μειωμένη ενημέρωσή τους για τις πραγματικές θέσεις των υποψηφίων, καθώς οι άνθρωποι είναι πιο δεκτικοί εκ φύσεως σε απόψεις που είναι σύμφωνες με τις δικές τους.

5.Συμπέρασμα

Γίνεται σαφές ότι η συνδυαστική χρήση των παραπάνω φαινομένων και τεχνολογιών μπορεί να οδηγήσει στην χειραγώγηση ορισμένων ψηφοφόρων ή/και ομάδων ψηφοφόρων. Αν και το φαινόμενο της απόπειρας χειραγώγησης των υποψηφίων ήταν υπαρκτό ιστορικά σε οποιαδήποτε εκλογική αναμέτρηση, η μεγάλη διαφορά του online voting manipulation είναι ότι η εξατομικευμένη φύση του, η έλλειψη διαφάνειας ως προς τον τρόπο που διενεργείται, και το χαμηλό επίπεδο εξοικείωσής μας με τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται προς επίτευξή του, καθιστούν πολύ πιο δύσκολο την εκ μέρους μας αναγνώριση ότι κάποιος προσπαθεί να μας χειραγωγήσει και, ταυτόχρονα, οδηγούν σε ψηφοφόρους οι οποίοι δεν έχουν κοινή πληροφόρηση για τις πολιτικές θέσεις των υποψηφίων (με ταυτόχρονη εξουδετέρωση του όποιου αποτελεσματικού πολιτικού διαλόγου μεταξύ των ψηφοφόρων αυτών).

ΙΙΙ.Τι μέτρα έχει λάβει η Ευρώπη για την προστασία μας από το voting manipulation;

Ο ευρωπαίος νομοθέτης τα τελευταία χρόνια έχει προχωρήσει σε αρκετές νομοθετικές πρωτοβουλίες που στοχεύουν στην ρύθμιση των παραπάνω τεχνολογιών και στην προστασία μας από το voting manipulation, τις οποίες καλό είναι να γνωρίζουμε ώστε να μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε για να προστατευθούμε. Συγκεκριμένα:

1.Digital Services Act -DSA

Η Πράξη για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (Κανονισμός [ΕΕ] 2065/2022 – “DSA”) εφαρμόζεται πλήρως ήδη από τον Φεβρουάριο του 2024.

Σύμφωνα με αυτή, οι διαδικτυακές πλατφόρμες οφείλουν να εφαρμόσουν σειρά μέτρων με στόχο την προστασία των θεμελιωδών μας δικαιωμάτων. Οι μεγάλες online πλατφόρμες – όπως το tik tok, το facebook, και το Instagram-  υποχρεούνται να λαμβάνουν μέτρα κατά της παραπληροφόρησης και της χειραγώγησης των εκλογών.   Οι πλατφόρμες οφείλουν επίσης να διαθέτουν εργαλεία για τον έλεγχο του περιεχομένου, όπως η επισήμανση του περιεχομένου που περιέχει deepfake, καθώς και να αυξήσουν τη διαφάνεια ως προς τον τρόπο με τον οποίο οι αλγόριθμοι αποφασίζουν τι περιεχόμενο θα μας προτείνουν αλλά και ως προς τον λόγο για τον οποίο βλέπουμε κάποια διαφήμιση στην πλατφόρμα, αλλά και ποιος έχει πληρώσει γι’ αυτήν.

2.AI ACT

Η Ευρώπη είναι η πρώτη ήπειρος που επιχειρεί να ρυθμίσει την Τεχνητή Νοημοσύνη: Η Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ ACT) επιχειρεί να επιβάλει αυστηρούς κανόνες για την λειτουργία συστημάτων ΤΝ υψηλού κινδύνου και προσθέτει απαιτήσεις διαφάνειας για τα εργαλεία παραγωγικής ΤΝ (GenAI), όπως το ChatGPT.

Η Πράξη αναμένεται να τεθεί σε ισχύ εντός του καλοκαιριού.

3.Πολιτική Διαφήμιση

Τον Μάρτιο του 2024 δημοσιεύτηκε ο νέος Ευρωπαϊκός Κανονισμός σχετικά με τη διαφάνεια και τη στόχευση της πολιτικής διαφημιστικής προβολής (Κανονισμός [ΕΕ] 2024/900), ο οποίος θα τεθεί σε ισχύ εντός του 2025.

Ο Κανονισμός εισάγει κανόνες για τις πολιτικές διαφημίσεις, με στόχο τον περιορισμό των αποπειρών χειραγώγησης των ψηφοφόρων από τρίτες/εξωτερικές δυνάμεις και χώρες, ιδίως στο διαδίκτυο. Σύμφωνα με τον Κανονισμό, χορηγοί διαφημίσεων από τρίτες χώρες δεν θα μπορούν να πληρώνουν για την τοποθέτησης πολιτικής διαφήμισης στην ΕΕ κατά την τρίμηνη περίοδο πριν από εκλογές ή δημοψήφισμα.

Επίσης, θα απαγορεύονται οι πολιτικές διαφημίσεις που βασίζονται στην κατάρτιση προφίλ και στη χρήση δεδομένων ανηλίκων. Τέλος, κάθε πολιτική διαφήμιση θα πρέπει να επισημαίνεται σαφώς ως τέτοια και να περιλαμβάνει πληροφορίες όπως ποιος την πλήρωσε και πόσο κόστισε.

ΙV.Πως μπορούμε να προστατευτούμε από το voting manipulation σε αυτές τις Ευρωεκλογές;

• Δεν βασίζουμε την πληροφόρησή μας για τους υποψηφίους και τις θέσεις τους μόνο στα social media και στα «προτεινόμενα άρθρα» που μας προωθούνται στο browser ή το κινητό μας.
• Προσπαθούμε να ενημερωνόμαστε από διαφορετικές αξιόπιστες δημοσιογραφικές πηγές (websites, κανάλια, ραδιοφωνικούς σταθμούς, εφημερίδες κ.λπ., οι οποίες γνωρίζουμε ότι δεν μας έχουν παραπληροφορήσει στο παρελθόν.
• Έχουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας ότι μία πολιτική διαφήμιση μέσω internet μπορεί να στοχεύει αποκλειστικά εμάς, βάσει των προτιμήσεων ή των προκαταλήψεών μας.
• Προσπαθούμε η ενημέρωσή μας να λαμβάνεται από αξιόπιστες πηγές που ανήκουν σε όλους τους πολιτικούς χώρους, ακόμα και αν δεν συμφωνούμε απόλυτα με αυτούς, ώστε να έχουμε σφαιρική εικόνα για τις πληροφορίες που λαμβάνουμε.
• Δεν θεωρούμε δεδομένο ότι επειδή βλέπουμε κάτι με τα μάτια μας (video), το περιεχόμενο του βίντεο είναι οπωσδήποτε αληθές.
• Όταν λαμβάνουμε γνώση μιας πληροφορίας ή μιας εικόνας που θεωρούμε ότι θα επηρεάσει σημαντικά την απόφασή μας ως προς την ψήφο μας, διασταυρώνουμε την ακρίβεια της πληροφορίας, αναζητώντας της και σε άλλες αξιόπιστες πηγές και μέσα, πριν την θεωρήσουμε αληθή.

Καλές Εκλογές!

*Δκηγόρος,Managing Partner, Σκόπα – Ζαγγανάς & Συνεργάτες Δικηγορική Εταιρεία