Γράφουν οι Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου* και Αιμιλία Γιβροπούλου*.

Η διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας στο διαδίκτυο αποτελεί από τα πλέον αμφιλεγόμενα νομοθετικά ζητήματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει εμφανές πως η δημιουργία μιας ενιαίας ψηφιακής αγοράς απαιτεί τη δημιουργία ενός νομοθετικού πλαισίου που εναρμονίζει τους κανόνες που εφαρμόζονται στα κράτη μέλη.

Η πρώτη προσπάθεια τέτοιας εναρμόνισης έγινε το 2001 με την ψήφιση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας. Η εν λόγω Οδηγία όμως δεν πέτυχε τον στόχο της.

Από το 2001 και μετά, η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία και η έλλειψη σύγχρονων ρυθμίσεων ήταν εμφανής και αναγκαία. Για τον λόγο αυτό με την εισήγησή της και την αναφορά που ψηφίστηκε στο Κοινοβούλιο, η Ευρωβουλευτής Julia Reda κάλεσε τους νομοθέτες να “ξεσκονίσουν” τους αναχρονικούς κανόνες της Οδηγίας και να προβούν στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις.

Η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2016 όχι μόνο δεν εναρμονίζει τα δίκαια των κρατών μελών ενσωματώνοντας τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, αλλά προβλέπει επιπλέον κανόνες οι οποίοι είναι επικίνδυνοι για τη δομή και λειτουργία του διαδικτύου όπως το γνωρίζουμε σήμερα, καθώς και για το θεμελιώδες δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης.

Τα επίμαχα άρθρα της Πρότασης Οδηγίας

Τα αμφισβητούμενα άρθρα του επίμαχου κειμένου είναι τα άρθρα 11 και 13. Το πρώτο εισάγει ένα νέο αποκλειστικό δικαίωμα υπέρ των εκδοτών Τύπου και το δεύτερο δημιουργεί την υποχρέωση σε πλατφόρμες που αποθηκεύουν και που δίνουν πρόσβαση σε περιεχόμενο, να συνάπτουν άδειες για τη δημοσίευση του περιεχομένου αυτού από χρήστες ή να εμποδίζουν τη διαθεσιμότητά του με την εισαγωγή αλγορίθμων αυτόματου φιλτραρίσματος που θα εντοπίζουν τις παραβιάσεις πνευματικών δικαιωμάτων.

Υπάρχει ευρεία επιστημονική ομοφωνία στην κριτική των αμφισβητούμενων άρθρων. Το άρθρο 11 προτείνει την εισαγωγή γειτονικού δικαιώματος υπέρ των εκδοτών Τύπου και μπορεί να δημιουργήσει αποκλειστικά δικαιώματα, ακόμη και σε μικρά αποσπάσματα ή τίτλους ειδήσεων. Η επαναχρησιμοποίηση αυτών των αποσπασμάτων θα απαιτεί έτσι ρητή άδεια των εκδοτών.

Παρά τα υποσχόμενα οφέλη του, το άρθρο 11 θα εμποδίσει σημαντικά την ελεύθερη ροή πληροφοριών που είναι ζωτικής σημασίας για μια δημοκρατική κοινωνία. Ταυτόχρονα, οι καταστροφικές συνέπειες του άρθρου 13 στην ελευθερία της έκφρασης και η ασάφεια στον τρόπο εφαρμογής των αυτόματων φίλτρων περιεχομένου δικαιολογούν την ανησυχία των πολιτών σχετικά με τις επιταγές του άρθρου.

Η νομοθετική διαδικασία και η ψήφος της Τετάρτης

Σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά την πρόταση της Επιτροπής, το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο έχουν σειρά να συσκεφτούν και μετά την πρώτη ανάγνωση να προτείνουν μεταρρυθμίσεις στην πρόταση της Επιτροπής.

Στο Κοινοβούλιο η αρμόδια επί της ουσίας επιτροπή για τον εν λόγω φάκελο είναι η Επιτροπή Νομικών Θεμάτων (JURI), η οποία έπειτα από τη λήψη γνωμοδοτήσεων κι από άλλες επιτροπές (LIBE, IMCO, ITRE, CULT), ολοκλήρωσε και παρουσίασε την πρόταση της τον περασμένο Ιούλιο την οποία απέρριψε η Ολομέλεια του Κοινοβουλίου, με την πλειοψηφία 318 Ευρωβουλευτών να ψηφίζουν ενάντια στην πρόταση της. Ως αποτέλεσμα, η Πρόταση της JURI δεν μπορούσε να συνεχίσει σύμφωνα με τη συνήθη διαδικασία στις τριμερείς συναντήσεις μεταξύ των τριών νομοθετικών οργάνων.

Η πρόταση επέστρεψε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων της JURI αλλά επιπρόσθετα, η πρόταση άνοιξε σε όλους του Ευρωβουλευτές οι οποίοι μπορούν να υποβάλλουν τις δικές τους προτάσεις για το κείμενο. Η Ολομέλεια θα συσκεφθεί την Τετάρτη 12 Σεπτεμβρίου στο Στρασβούργο προκειμένου να ψηφίσει το τελικό κείμενο, το οποίο και θα αποτελέσει την τελική πρόταση με την οποία το Κοινοβούλιο θα εισέλθει στις τριμερείς συναντήσεις. Οι προτάσεις που θα ψηφιστούν την Τετάρτη ξεπερνούν τις 200.

Δράσεις – Πώς μπορείς να επηρεάσεις την ψήφο της Τετάρτης

Από την δημοσίευση της Πρότασης Οδηγίας από την Επιτροπή το 2016 μέχρι και σήμερα, πολλοί φορείς της κοινωνία των πολιτών, ακαδημαϊκοί, και πρωτοπόροι στο χώρο των νέων τεχνολογιών έχουν εκφράσει την εναντίωση τους τόσο στο κείμενο της Επιτροπής όσο και στο κείμενο που τελικά καταψηφίστηκε από την Ολομέλεια τον περασμένο Ιούλιο.

Ανάμεσά στους φορείς της κοινωνίας των πολιτών είναι ο μη-κυβερνητικός οργανισμός European Digital Rights που ασχολείται με τα ψηφιακά δικαιώματα στην Ευρώπη, και ο οργανισμός προστασίας των καταναλωτών στην Ευρώπη, BEUC. Επίσης, πρωτοπόροι του διαδικτύου, όπως ο ιδρυτής του World Wide Web Tim Berners-Lee και ο συνιδρυτής της Wikipedia Jimmy Wales, καθώς επίσης και όργανα όπως ο Ειδικός Εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για την προαγωγή και προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία γνώμης και έκφρασης David Kaye έχουν επισημάνει τις αρνητικές συνέπειες που θα επιφέρουν τόσο το αρχικό κείμενο της Επιτροπής, αλλά και το μετέπειτα κείμενο της JURI,  στη δομή και τη λειτουργία του διαδικτύου.

Στην Ελλάδα, ο μη κυβερνητικός οργανισμός ΕΕΛΛΑΚ βρίσκεται επίσης σε εγρήγορση και ενημερώνει συχνά μέσα από τη διαδικτυακή του πλατφόρμα σχετικά με τις εξελίξεις.

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, η άσκηση πίεσης από τους πολίτες προς το εκλεκτό σώμα του Κοινοβουλίου δεν πέρασε απαρατήρητη τις στιγμές πριν την ψήφο του Ιουλίου. Με τις επόμενες Ευρωεκλογές να βρίσκονται μόλις 8 μήνες μακριά, η ενεργός δράση των πολιτών είναι αναγκαία και χρήσιμη. Η Homo Digitalis έστειλε το δικό της μήνυμα στους Έλληνες Ευρωβουλευτές και πολλοί πολίτες επιχείρησαν παρόμοια επικοινωνία με τους εκπροσώπους μας στο Κοινοβούλιο.

Η κινητοποίηση #SaveYourInternet που εστιάζει στην διαγραφή του Άρθρου 13, προσφέρει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες και τα εργαλεία για την διευκόλυνση της επικοινωνίας με τους Ευρωβουλευτές. Η έκβαση της ψήφου της Τετάρτης παραμένει ασαφής. Η συμμετοχή όμως των πολιτών είναι σημαντική και απαραίτητη καθώς μπορεί να επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα και να ευαισθητοποιήσει το νομοθέτη.

Για την εκτενέστερη παρακολούθηση των εξελίξεων μπορείτε να ακολουθείτε τις δημοσιεύσεις μας, και τις ενημερώσεις της σκιώδους εισηγήτριας Julia Reda. Στο twitter οι συζητήσεις εξελίσσονται σε συνδυασμό με τα hashtags #SaveYourInternet και #FixCopyright.

*Η Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου είναι διδάκτωρ Νομικής του University of Paris II Panthéon Assas και δικηγόρος. Εργάζεται ως ερευνήτρια στο Blockchain and Society Policy Lab, στο Institute for Information Law (IViR) του University of Amsterdam. Είναι επιστημονική συνεργάτης στο Humboldt Institute for Internet and Society (HIIG) στο Βερολίνο και στο Institute for Communication Sciences (CNRS-ISCC) στο Παρίσι.

*Η Αιμιλία Γιβροπούλου είναι δικηγόρος με LLM στο δίκαιο του Διαδικτύου και εργάζεται ως νομικός σύμβουλος σε ζητήματα ψηφιακής πολιτικής στην ομάδα Greens/EFA στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στο παρελθόν έχει συνεργαστεί με τον μη-κυβερνητικό οργανισμό European Digital Rights.

Η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων από την αστυνομία και τις άλλες εθνικές αρχές επιβολής του νόμου

Γράφει ο Λευτέρης Χελιουδάκης

Ο  Γενικός Κανονισμός 2016/679 για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων (GDPR) μονοπωλεί το ενδιαφέρον το τελευταίο διάστημα. Ίσως, έχεις ήδη διαβάσει άρθρα της Homo Digitalis για τον GDPR και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτόν για εσένα, ή έχεις δει σχετικά άρθρα σε εφημερίδες, ειδησεογραφικές ιστοσελίδες κ.ο.κ.

Τι γνωρίζεις όμως για την μικρή αδερφή του GDPR, την Οδηγία 2016/680; Πιθανότατα τίποτα.

Η Ευρωπαϊκή Οδηγία 2016/680 ρυθμίζει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, το οποίο πρέπει να αφορά κάθε πολίτη ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Συγκεκριμένα, αφορά σε επεξεργασία δεδομένων από τις εθνικές αρχές επιβολής του νόμου για τους σκοπούς της πρόληψης, διερεύνησης, ανίχνευσης ή δίωξης ποινικών αδικημάτων ή της εκτέλεσης ποινικών κυρώσεων.

Ποιες είναι όμως αυτές οι αρχές; Η Ελληνική Αστυνομία, το Λιμενικό Σώμα – Ελληνική Ακτοφυλακή, καθώς και η Ειδική Γραμματεία του Σώματος Δίωξης Οικονομικού Εγκλήματος (Ε.Γ. Σ.Δ.Ο.Ε.) η οποία υπάγεται στο Υπουργείο Οικονομικών αποτελούν κάποιες από αυτές. Επίσης, η Οδηγία 2016/680 εφαρμόζεται και στις δραστηριότητες των εθνικών δικαστικών αρχών.

Ωστόσο, όσον αφορά στις εθνικές δικαστικές αρχές, πράξεις και διαδικασίες επεξεργασίας οι οποίες αφορούν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που περιέχονται σε δικαστικές αποφάσεις ή σε αρχεία σχετικά με ποινικές διαδικασίες μπορούν να προσδιορίζονται από το κάθε κράτος μέλος της Ε.Ε. μέσω των εθνικών κανόνων περί ποινικών διαδικασιών (όπως  π.χ. τον κώδικα ποινικής δικονομίας στην Ελλάδα).

Οι ίδιο εθνικοί κανόνες θα πρέπει να ρυθμίζουν την άσκηση των δικαιωμάτων ενημέρωσης, πρόσβασης, διόρθωσης, διαγραφής και περιορισμού της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων στο πλαίσιο ποινικής έρευνας και ποινικής διαδικασίας ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων.

Επιπλέον, προκειμένου να διασφαλίζεται η ανεξαρτησία των δικαστών κατά την άσκηση των δικαιοδοτικών καθηκόντων τους, οι εθνικές εποπτικές αρχές (π.χ. η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα στην Ελλάδα) δεν έχουν δικαιοδοσία επί της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα όταν τα δικαστήρια ενεργούν υπό τη δικαιοδοτική τους αρμοδιότητα.

Ακόμα, τα κράτη μέλη της Ε.Ε. μπορούν να προβλέψουν οι εθνικές εποπτικές αρχές να μην έχουν αρμοδιότητες ούτε επί της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων από άλλες ανεξάρτητες δικαστικές αρχές οι οποίες ενεργούν στο πλαίσιο της δικαιοδοτικής τους αρμοδιότητας, όπως τις εισαγγελικές αρχές.

Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να τονίσουμε ότι η τήρηση των κανόνων της Οδηγίας 2016/680 από τα δικαστήρια και άλλες ανεξάρτητες δικαστικές αρχές θα πρέπει να υπόκειται πάντα σε ανεξάρτητο έλεγχο, σύμφωνα με το άρθρο 8 παράγραφος 3 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Γιατί λοιπόν η Οδηγία 2016/680 αποτελεί ένα σημαντικό νομοθέτημα;

Ο πρώτος λόγος είναι ότι αντικαθιστά ένα πολύ φτωχό νομικό πλαίσιο, την Απόφαση Πλαίσιο 2008/977/ΔΕΥ, η οποία δυστυχώς είχε ένα πολύ περιορισμένο πεδίο εφαρμογής (διασυνοριακή ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ των αρχών επιβολής του νόμου των κρατών μελών) και δεν κρατούσε τις αναγκαίες ισορροπίες μεταξύ των αναγκών των αρχών επιβολής του νόμου στο πλαίσιο των ερευνών τους και των δικαιωμάτων των προσώπων που βρίσκονταν στο επίκεντρο των τελευταίων. Ως αποτέλεσμα οι νομικές αρχές που πλαισίωναν την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων δεν ήταν σεβαστές και τα δικαιώματα των υποκειμένων των δεδομένων ήταν αισθητά αποδυναμωμένα.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αποτελεί το πρώτο βήμα για να απολαμβάνουν οι κάτοικοι των διαφόρων κρατών μελών ένα ίσο επίπεδο προστασίας όταν τα προσωπικά τους δεδομένα επεξεργάζονται από την αστυνομία ή άλλες εθνικές αρχές επιβολής του νόμου. Για πρώτη φορά ένα νομοθέτημα έρχεται για να ρυθμίσει ενιαία στην Ευρωπαϊκή Ένωση τον τρόπο με τον οποίο ο αστυνόμος του τμήματος της γειτονίας σου, ο συνοριοφύλακας κ.ο.κ. μπορεί να επεξεργάζεται τα προσωπικά σου δεδομένα. Επομένως, οι διατάξεις τις Οδηγίας 2016/680 θα πρέπει να προβλέπουν όταν μεταφερθούν στο Ελληνικό Δίκαιο με σαφήνεια τον τρόπο με τον οποίο θα μπορείς να εξασκήσεις τα δικαιώματά σου ενώπιον της αστυνομίας ή των άλλων αρχών επιβολής του νόμου.

Σίγουρα, σε σχέση με τον GDPR τα δικαιώματα σου και οι νομικές αρχές που ισχύουν κατά την επεξεργασία των δεδομένων σου είναι αισθητά αποδυναμωμένες.

Ωστόσο, υπάρχουν και διατάξεις στις οποίες η Οδηγία 2016/680 προβλέπει ένα αυστηρότερο πλαίσιο από τον GDPR. Για παράδειγμα, οι καταχωρήσεις (Άρθρο 25) αποτελούν μία από αυτές τις διατάξεις. Χάρη σε αυτές όταν κάποιος αστυνομικός αναζητά ή κοινολογεί πληροφορίες για εσένα, θα πρέπει να καταχωρείται σε αρχείο τόσο η ταυτότητά του, όσο και η αιτιολογία  της πράξης του και η ακριβής ημερομηνία και ώρα που αυτή έλαβε χώρα. Έτσι, αυτά τα αρχεία των καταχωρήσεων μπορούν μετέπειτα να χρησιμοποιηθούν για την επαλήθευση της νομιμότητας της επεξεργασίας, και τη διασφάλιση της ακεραιότητας και της ασφάλειας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στο πλαίσιο των ποινικών διαδικασιών. Οι καταχωρήσεις επομένως, αποτελούν μία πρόσθετη υποχρέωση, που συπληρώνει εκείνη της απλής τήρησης αρχείων των δραστηριοτήτων επεξεργασίας (Άρθρο 24 Οδηγίας 2016/680 και άρθρο 30 GDPR).

Προσοχή! Η Οδηγία 2016/680 δεν αφορά σε επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων σου από υπηρεσίες πληροφοριών των κρατών μελών της Ε.Ε., όπως την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (Ε.Υ.Π.) στην Ελλάδα. Αυτό συμβαίνει επειδή η Οδηγία 2016/680 είναι κανόνας του Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το εν λόγω Δίκαιο δεν έχει ως αντικείμενό του ζητήματα εθνικής ασφάλειας. Αντίθετα αυτά παραμένουν στην αποκλειστική νομοθετική ευθύνη του κάθε κράτους μέλους της Ε.Ε. Ωστόσο, σε αυτή τη τελευταία περίπτωση το εθνικό Δίκαιο πρέπει να είναι εναρμονισμένο με το Δίκαιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, και συγκεκριμένα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και με τη Σύμβαση για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της αυτόματης επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα («Σύμβαση 108»), η οποία έχει ως πεδίο εφαρμογής και τη δράση των εθνικών υπηρεσιών πληροφοριών.

Η Οδηγία 2016/680 πρέπει να ενσωματωθεί από το κάθε κράτος μέλος της Ε.Ε. στο εθνικό του δίκαιο, και η εν λόγω ενσωμάτωση είναι ιδιαίτερη σημαντική για την ερμηνεία των διατάξεων της σε εθνικό επίπεδο. Αν και τα κράτη μέλη θα έπρεπε να είχαν θεσπίσει και δημοσιεύσει, το αργότερο έως τις 6 Μαΐου 2018, τις αναγκαίες εθνικές νομοθετικές διατάξεις για να συμμορφωθούν με την Οδηγία αυτή, έως και την ημέρα δημοσίευσης του παρόντος άρθρου η Ελλάδα δεν έχει προχωρήσει σε υιοθέτηση αντίστοιχου νόμου. Από τα άλλα κράτη μέλη της ΕΕ, μόνο η Τσεχία, η Ιρλανδία, η Κροατία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Αυστρία, το Λουξεμβούργο, η Μάλτα, η Πορτογαλία, η Γερμανία, η Λιθουανία, η Σουηδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Σλοβακία το έχουν πράξει έως σήμερα.

Η Homo Digitalis παρακολουθεί στενά την πορεία του Σχεδίου Νόμου για την Προστασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα σε εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΕ) 2016/679 και ενσωμάτωση της Οδηγίας 2016/680/ΕΕ. Επομένως, όταν η διαδικασία ολοκληρωθεί και ψηφισθούν οι τελικές διατάξεις, η Homo Digitalis θα σε ενημερώσει με ακρίβεια τόσο για τα δικαιώματα σου, όσο και για τις υποχρεώσεις των αρχών επιβολής του νόμου.

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κακαβούλης

Μπορώ να εκφράζω οτιδήποτε σκέφτομαι ή πιστεύω οπουδήποτε στο Διαδίκτυο; Υπάρχουν όρια σε αυτό μου το δικαίωμα;

Αν περιμένετε στο τέλος του άρθρου να διαβάσετε ότι τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης στο Διαδίκτυο κυμαίνονται ανάμεσα στο σημείο Α και στο σημείο Β, τότε θα απογοητευτείτε. Παρόλαυτα, αν συνεχίσετε να διαβάζετε μέχρι τέλους, θα συνειδητοποιήσετε ότι υπάρχουν όρια στην ελευθερία της έκφρασης στο Διαδίκτυο και είναι σαφή.

«Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το περιεχόμενο του Διαδικτύου ποικίλει εξίσου με την ανθρώπινη σκέψη.»

Τα παραπάνω λόγια είναι τμήμα της απόφασης-σταθμού του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, Reno κατά American Civil Liberties Union. Με βάση την παραπάνω σκέψη το Δικαστήριο έκρινε ότι η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο απολαμβάνει της ίδιας προστασίας με τον προφορικό ή γραπτό λόγο.

Σαφώς, μία απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ δεν έχει καμία επιρροή στην ελληνική έννομη τάξη.

Όμως, το συγκεκριμένο χωρίο αυτής της απόφασης εκφράζει μία παγκόσμια αλήθεια. Η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο δεν είναι ένα νέο δικαίωμα, το οποίο δημιουργήθηκε με τη γέννηση του διαδικτύου.

Η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο είναι έκφανση του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης.

Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί πανανθρώπινο αλλά και σχετικό δικαίωμα. Προστατεύεται από το άρθρο 19 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, καθώς και από το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, και όσον αφορά στην Ελλάδα προστατεύεται και από το άρθρο 14 του Συντάγματος.

Η ελευθερία της έκφρασης όμως δεν είναι απεριόριστη. Ο καθένας μπορεί να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του οπουδήποτε και οποτεδήποτε αρκεί να μην παραβιάζει τα δικαιώματα άλλων ανθρώπων ή του κοινωνικού συνόλου. Συνεπώς, η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο έχει όρια: το σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων.

Πιθανότατα αυτή τη στιγμή αναρωτιέστε «Δηλαδή ό, τι υπάρχει αυτή τη στιγμή στο διαδίκτυο στο όνομα της ελευθερίας της έκφρασης, δεν επηρεάζει κανένα δικαίωμα κανενός τρίτου προσώπου;

Τα ρατσιστικά και σεξιστικά σχόλια, τα οποία υπάρχουν κατά κόρον στα social media και σε σχόλια σε διάφορα sites, δεν παραβιάζουν κανένα δικαίωμα; Το bullying ή τα γνωστά σε όλους μας πλέον “fake news” προστατεύονται από την ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο;»

Η απάντηση είναι σαφής: OXI.

Ενώ όμως τα ρατσιστικά σχόλια είναι εύληπτα από όλους, δεν είναι αντίστοιχα εύκολο να διακρίνει κάποιος την πλαστότητα μίας είδησης με την πρώτη ματιά. Πρέπει, λοιπόν, κάποιος να το κρίνει αυτό. Όπως και το αν η είδηση αυτή προστατεύεται από την ελευθερία της έκφρασης.

Ο μόνος που θα μπορούσε να το κάνει αυτό με σημαντικά εχέγγυα επιτυχίας είναι ο δικαστής. Δεν είναι δυνατό όμως να περιμένουμε από τους δικαστές να αποφασίσουν αν οτιδήποτε εμφανίζεται καθημερινά στο διαδίκτυο προστατεύεται από την ελευθερία της έκφρασης.

Ο ρυθμός παραγωγής υλικού στο διαδίκτυο είναι υπερβολικά μεγαλύτερος από αυτόν που μπορεί να παρακολουθήσει ακόμα και το καλά εκπαιδευμένο και στελεχωμένο δικαστικό σώμα. Ασφαλώς, οι δικαστές πρέπει να αποφασίζουν για τις πιο σημαντικές υποθέσεις.

Όμως ποιος θα ελέγχει τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης στο διαδίκτυο στις υπόλοιπες περιπτώσεις;

Οι μεγάλες επιχειρήσεις οι οποίες δραστηριοποιούνται στο διαδίκτυο (βλέπε Facebook, Twitter, Microsoft, Apple, Google, κ.ά.) έχουν αναπτύξει αλγορίθμους για την ανίχνευση και τη διαγραφή περιεχομένου που παραβιάζει δικαιώματα άλλων χρηστών ή του κοινωνικού συνόλου.

Οι αλγόριθμοι αυτοί έχουν υπάρξει ιδιαίτερα αποτελεσματικοί στον εντοπισμό και τη διαγραφή ρατσιστικού ή σεξιστικού περιεχομένου, χρησιμοποιώντας computer vision για να αναγνωρίσουν εικόνες που προβάλλουν τέτοιου είδους περιεχόμενο. Έχουν σημειώσει επίσης σημαντικές επιτυχίες στον περιορισμό του bullying ή του λόγου μίσους.

Το αντεπιχείρημα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ότι οι επιχειρήσεις αυτές κατοχυρώνουν με αυτό τον τρόπο το δικαίωμα να λογοκρίνουν περιεχόμενο ανέλεγκτα. Κάτι το οποίο είναι ένας ρεαλιστικός κίνδυνος.

Στην πραγματικότητα, αυτό που πρέπει να επιτευχθεί σε αυτές τις περιπτώσεις είναι μία ορθή στάθμιση ανάμεσα στο δικαίωμα στην προσωπική και οικογενειακή ζωή, την ελευθερία έκφρασης, το δικαίωμα στο επιχειρείν, την άσκηση αποτελεσματικής δικαστικής προσφυγής καθώς και την ανάγκη καταπολέμησης του λόγου μίσους, του ρατσιστικού, σεξιστικού, ψευδούς και κάθε άλλης μορφής κακού λόγου.

Μία τέτοια στάθμιση θα πρέπει να γίνεται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση και δεν μπορεί να γίνει γενικευμένα. Όπως είναι κατανοητό, αυτό μόνο εύκολο δεν είναι.

Αυτό που πρέπει όλοι να αντιληφθούμε είναι ότι το Διαδίκτυο προσφέρει σε όλους μας άπειρες δυνατότητες. Σε καμία περίπτωση όμως δεν ανήκει σε αυτές το δικαίωμα να παραβιάζουμε τα δικαιώματα άλλων ανθρώπων «επειδή προστατευόμαστε από την ελευθερία της έκφρασης.»

Όπως είχε πει ο Νέλσον Μαντέλα

“Το να ζεις ελεύθερος δε σημαίνει να ζεις χωρίς αλυσίδες, αλλά να ζεις και να συμπεριφέρεσαι με έναν τρόπο που σέβεται και ενισχύει τις ελευθερίες των άλλων”.

Η προστασία της ελευθερίας της έκφρασης δε γίνεται στο όνομα της τήρησης της νομιμότητας. Γίνεται πάνω από όλα με σκοπό την προστασία των αξιών που εκφράζονται σε μία κοινωνία.

Το πρώτο και κυριότερο που πρέπει λοιπόν να μάθουμε όλοι μας είναι πως η ελευθερία της έκφρασης μας στο διαδίκτυο δεν είναι απόλυτη. Έχει όρια. Και όρια δεν έχει μόνο η δική μου ή η δική σου ελευθερία έκφρασης.

Όρια έχει η ελευθερία έκφρασης όλων των χρηστών του διαδικτύου. Και αυτό συμβαίνει γιατί χωρίς όρια θα σταματήσει να υπάρχει. Και η ελευθερία της έκφρασης και το διαδίκτυο όπως το ξέρουμε. Και αυτό είναι κάτι που -εγώ τουλάχιστον- δεν έχω γνωρίσει κανέναν που να το θέλει.

Γράφει ο Μάνος Παπαδάκης

Κλείνεις την πόρτα του σπιτιού σου για να πας στην δουλειά και ίσως να πιστεύεις ότι αφήνεις πίσω σου και την ιδιωτικότητά σου. Όμως, ο σεβασμός της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του κάθε προσώπου δεν είναι ένα δικαίωμα που έχει ισχύ μόνο πίσω από κλειστές πόρτες. Αντίθετα, η ιδιωτικότητά σου προστατεύεται τόσο σε δημόσιους χώρους όσο και στο χώρο της εργασίας σου.

Όχι μόνο το σπίτι σου, αλλά επίσης και οι συνομιλίες σου και οι συναναστροφές σου με άλλους ανθρώπους, και ακόμη και η προσωπικότητα σου, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή στο σύνολό της, αποτελούν πυρήνα του δικαιώματος σου στο σεβασμό της ιδιωτικής σου και της οικογενειακής σου ζωής.

Ο σκοπός αυτού του άρθρου είναι παραθέτοντας με απλό τρόπο συγκεκριμένα παραδείγματα μέσα από την Ελληνική και Ευρωπαϊκή νομολογία και νομοθεσία, να σε βοηθήσει να αντιληφθείς τον τρόπο με τον οποίο το δικαίωμα σου στον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής σου ζωής επεκτείνεται και στην εργασιακή σου ζωή.

Πριν ξεκινήσουμε την παράθεση των παραδειγμάτων, θα πρέπει να θυμάσαι καλά πως όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελλάδα απολαμβάνουν χάρη στις διατάξεις του Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Δικαίου του Συμβουλίου της Ευρώπης τον σεβασμό της ιδιωτικής τους και της οικογενειακής τους ζωής.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την παράθεση των παραδειγμάτων! Μπορείς να επιλέξεις να διαβάσεις οποιαδήποτε από τις παρακάτω ενότητες σε ενδιαφέρει. Η κάθε ενότητα είναι αυτούσια και ολοκληρώνεται με ένα συμπέρασμα, το οποίο περιέχει τα πιο σημαντικά στοιχεία της κάθε ανάλυσης.

Πρέπει να θυμάσαι ότι τόσο αυτό το άρθρο όσο και τα υπόλοιπα άρθρα της ιστοσελίδας μας δεν αποτελούν νομικές συμβουλές, αλλά αντίθετα υλικό ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης. Αν θες να μάθεις περισσότερα για άλλες δικαστικές υποθέσεις ή για τις ισχύουσες διατάξεις, μπορείς να επισκεφτείς τη συλλογή νομολογίας και νομοθεσίας που έχει ετοιμάσει για εσένα η ομάδα της Homo Digitalis.

Διανύουμε τις πρώτες μέρες του Αυγούστου. Ενός μήνα που είναι συνδεδεμένος στο μυαλό μας με μία καλοκαιρινή χαλαρότητα. Ίσως να βρίσκεσαι ήδη σε διακοπές, ίσως να τις περιμένεις με ανυπομονησία. Μπορεί μόλις να γύρισες από αυτές και να απολαμβάνεις την ησυχία του Αυγούστου ή να μην είχες καν τη δυνατότητα να πας διακοπές.

Σε κάθε περίπτωση ο Αύγουστος αποτυπώνεται στην ιδιοσυγκρασία μας ως ένας μήνας ξεκούρασης, απόλαυσης ξέγνοιαστων στιγμών με την οικογένεια και συναναστροφής με φίλους. Είναι ένας μήνας που ο ελεύθερος μας χρόνος πιθανότατα είναι περισσότερος από τους υπόλοιπους μήνες του χρόνου. Και αυτός ο ελεύθερος χρόνος μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς όφελος μας από την ψυχαγωγία.

H Homo Digitalis δε γνωρίζει περιόδους ξεκούρασης και χαλάρωσης, καθώς μία οργάνωση που επικεντρώνεται στην προάσπιση και προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου πρέπει να βρίσκεται σε αφύπνιση όλους τους μήνες και τις ημέρες του χρόνου και να δρα ως θεματοφύλακας των αξιών για τις οποίες αγωνίζεται. Θα μάθεις περισσότερα για τις δράσεις στις οποίες συμμετέχουμε τις προσεχείς ημέρες.

Άλλωστε τα διδάγματα από την ελληνική πραγματικότητα μας έχουν μάθει ότι εξαιτίας της καλοκαιρινής χαλάρωσης, αυτή η χρονική στιγμή χρησιμοποιείται επίτηδες από τις εκάστοτε κυβερνήσεις στη χώρα μας για τη διενέργεια πράξεων ή τη ψήφιση σημαντικών νομοσχεδίων. Στην πραγματικότητα επομένως, ο Αύγουστος είναι ένας ακόμα μήνας εργασιών.

Ωστόσο, το ανθρώπινο σώμα χρειάζεται στιγμές ξεκούρασης και χαλάρωσης για να μπορεί να είναι δυνατό και ο ανθρώπινος νους έχει ανάγκη από στιγμές δημιουργικής περίσκεψης χωρίς να περιορίζεται από τα άγχη και τις απαιτήσεις της καθημερινότητας.

Με αυτό το σκεπτικό, η ομάδα της Homo Digitalis θα ήθελε να σου προτείνει για τις στιγμές χαλάρωσης του Αυγούστου να χρησιμοποιήσεις τον ελεύθερο χρόνο σου προκειμένου να λάβεις ερεθίσματα και να ξεκινήσεις να αντιλαμβάνεσαι περισσότερα για τα ζητήματα που ανακύπτουν για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα μέσα από τη χρήση του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών.

Ας προχωρήσουμε λοιπόν σε προτάσεις που σχετίζονται με την λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, τα κόμικς, και τα παιχνίδια, ώστε μικροί και μεγάλοι να λάβουν μέσω της ψυχαγωγίας σημαντικά ερεθίσματα αυτόν τον Αύγουστο. Οι προτάσεις που ακολουθούν είναι ενδεικτικές και σε καμία περίπτωση δεν αποτυπώνουν το σύνολο των σχετικών δημιουργημάτων. Επίσης, η Homo Digitalis δεν έχει κανένα οικονομικό όφελος από τις ακόλουθες προτάσεις ούτε διατηρεί προσωπικές σχέσεις με κάποιον δικαιούχο πνευματικών δικαιωμάτων πάνω στα προτεινόμενα δημιουργήματα. Aς περάσουμε λοιπόν στις προτάσεις της Homo Digitalis για τις στιγμές χαλάρωσης του Αυγούστου.

Παιχνίδια

Data Dealer (Μεσάζοντας δεδομένων, 2013): Το εν λόγω παιχνίδι δημιουργήθηκε από ακτιβιστές και έχει ως κύριο στόχο να αναδείξει μέσα από τη σάτιρα και το χιούμορ τον επικίνδυνο κόσμο στον οποίο ζούμε. Ο παίκτης γίνεται ένας μεσάζοντας προσωπικών δεδομένων, ο οποίος τα εμπορεύεται με κάθε είδους παραλήπτες. Με αυτόν τον τρόπο, το παιχνίδι περνάει ένα μήνυμα για την παρακολούθηση που υφίσταται ο σύγχρονος χρήστης του διαδικτύου και τις επιπτώσεις που έχει αυτή για τις επιλογές του και τη ζωή του. Διαθέσιμο εδώ.

VPRO & Studio Moniker, “Clickclickclick.click” (2016): Το παιχνίδι αυτό είναι στην ουσία απλά και μόνο μία ιστοσελίδα. Με τη διαφορά όμως, ότι αυτή η ιστοσελίδα σου περιγράφει διεξοδικά την παρακολούθηση που υφίστασαι κάθε φορά που σερφάρεις στο διαδίκτυο. Το μέρος στο οποίο κινείται ο κέρσοράς σου, το χρονικό διάστημα κατά το οποίο μένεις ανενεργός, ο αριθμός των ιστοσελίδων που επισκέφτηκες στο παρελθόν και άλλες πληροφορίες σου γίνονται γνωστές μέσω μιας διαδικτυακής φωνής (άνοιξε τα ηχεία σου). Ένα πείραμα στην ουσία που έχει ως σκοπό την ευαισθητοποίησή σου. Δοκίμασέ το εδώ.

Κοινό Κέντρο Ερευνών (ΚΚΕρ) – Ευρωπαϊκή Επιτροπή, “Cyber Chronix” (2018): Το παιχνίδι αναπτύχθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και σκοπό έχει να εξοικειώσει το ευρύ κοινό με τις διατάξεις του Γενικού Κανονισμού Προσωπικών Δεδομένων (GDPR). Διαθέσιμο στα Αγγλικά, Γαλλικά, και Ιταλικά, περιγράφει μια ιστορία που διαδραματίζεται έτη φωτός μακριά από τη Γη. Εκεί, οι κεντρικοί ήρωες προσπαθούν να φτάσουν σε μία εκδήλωση. Ο δρόμος τους όμως είναι γεμάτος εμπόδια σχετικά με την προστασία προσωπικών δεδομένων, τα οποία ο παίκτης θα πρέπει να λύσει. Διαθέσιμο εδώ.

Λογοτεχνία

Aldous Huxley, “Brave New World” (1932): Ένα από τα πλέον αγαπημένα βιβλία και πιο γνωστά της λίστας. Το βιβλίο περιγράφει μία μελλοντική κοινωνία όπου τα ανθρώπινα συναισθήματα έχουν εξαφανιστεί. Αντίθετα, οι άνθρωποι είναι τυποποιημένοι και χωρίζονται σε κατηγορίες από τη στιγμή της δημιουργίας τους, η οποία γίνεται με τεχνητό τρόπο. Οι αρχιτέκτονες αυτού του κόσμου εμφυτεύουν στον κάθε άνθρωπο συγκεκριμένες ιδέες ανάλογα με την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει, ενώ οι άνθρωποι που φανερώνουν κάποιο είδος συνείδησης ναρκώνονται. Η αλήθεια πνίγεται σε έναν ωκεανό ογκώδους πληροφόρησης, οι άνθρωποι είναι κοινότυποι και οι απολαύσεις εξουσιάζουν τον νου.

George Orwell, “1984” (1949): Ένα βιβλίο που ανήκει στα κλασσικά του είδους. Αν δεν το έχεις ήδη διαβάσει, σίγουρα αξίζει να το ξεκινήσεις αυτό το καλοκαίρι. Το βιβλίο περιγράφει την ιστορία ενός ήρωα που κατοικεί σε μία χώρα με απολυταρχικό καθεστώς. Όλοι οι κάτοικοι βρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση και υπό ιδιαίτερα καταπιεστικές συνθήκες. Ο αυταρχισμός, η υποτέλεια και η στέρηση πληροφόρησης επικρατούν, ενώ η έννοια της ιδιωτικότητας έχει εξαφανιστεί.

Ira Levin, “This Perfect Day” (1970): Η ιστορία διαδραματίζεται σε μία φαινομενικά ιδανική παγκοσμιοποιημένη κοινωνία κυρίαρχο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η ομοιομορφία. Ωστόσο, στη πραγματικότητα όλες οι εθνότητες του πλανήτη έχουν συγχωνευθεί σε μία, ενώ η διαφορετικότητα δεν είναι ανεκτή. Ο πληθυσμός ναρκώνεται ώστε να παραμένει υπάκουος και συνεργάσιμος, ενώ ένας κεντρικός υπολογιστής έχει προγραμματιστεί για να διατηρεί υπό τον έλεγχό του κάθε δράση των ανθρώπων.

Neal Stephenson, “Cryptonomicon” (1999): Το βιβλίο, το οποίο εμπεριέχει εντυπωσιακό βαθμό τεχνικών πληροφοριών, χωρίζεται σε δύο ιστορίες, οι οποίες διαδραματίζονται σε διαφορετικό χρόνο. Η πρώτη ιστορία αφορά κρυπτογράφους κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι οποίοι ασχολούνται με την αποκρυπτογράφηση και στρατιωτικές επιχειρήσεις εσκεμμένης παραπληροφόρησης. Η δεύτερη διαδραματίζεται στη δεκαετία του 1990, όπου μία ομάδα ειδικών σε ζητήματα κρυπτογραφίας, τηλεπικοινωνιών και υπολογιστικών συστημάτων προσπαθεί να δημιουργήσει ένα ανώνυμο δίκτυο συναλλαγών ψηφιακών νομισμάτων και διακίνησης πληροφοριών.

Dave Eggers, “The Cyrcle” (2013): Το βιβλίο κινείται γύρω από τη νεαρή Μέι που προσλαμβάνεται στον Κύκλο, την πιο ισχυρή εταιρία διαδικτύου σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Κύκλος χρησιμοποιεί μία δική του πλατφόρμα δια μέσου της οποίας οι χρήστες του ανταλλάσσουν μηνύματα, κάνουν τις τραπεζικές συναλλαγές τους και κοινωνικοποιούνται. Αναπτύσσει συνεχώς νέες τεχνολογίες, μεταξύ των οποίων και μία κάμερα την οποία καθένας μπορεί να μεταφέρει μαζί του εύκολα και να καταγράφει τα πάντα σε ζωντανό χρόνο. Σύντομα, η διαφάνεια παρουσιάζεται ως το υπέρτατο αγαθό και η λύση σε κάθε πρόβλημα, ενώ η ιδιωτική ζωή παραγκωνίζεται.

David Shafer, “Whiskey Tango Foxtrot” (2014): Το βιβλίο περιγράφει γεγονότα από την ζωή τριών διαφορετικών ατόμων. Τίποτα δεν τους συνδέει μεταξύ τους μέχρι τη στιγμή που θα κληθούν να αντισταθούν από κοινού με άλλους ακτιβιστές ενάντια σε μία αντιδημοκρατική συντεχνία προσώπων που εξυπηρετούν μεγάλα συμφέροντα και επιδιώκουν την ιδιωτικοποίηση κάθε πληροφορίας.

Yuval Noah Harari, “Homo Deus: A Brief History of Tomorrow” (2016): Ο συγγραφέας εξετάζει την μορφή που θα έχει ο κόσμος και ο άνθρωπος του μέλλοντος βασισμένος σε προσωπικά του συμπεράσματα αλλά και κοινές παραδοχές και διδάγματα, όπως αυτά προκύπτουν μέσα από την ιστορία, την φιλοσοφία, την κοινωνιολογία και άλλους επιστημονικούς κλάδους.

Κόμικς

Brian K. Vaughan, Marcos Martin, Muntsa Vicente, “The Private Eye” (2013-2015): Τι να πει κανείς για αυτή τη σειρά κομικς. Εξαίρετοι δημιουργοί που έχουν συνδέσει το όνομά τους με γνωστές δημιουργίες στον χώρο (Ex Machina, Saga, Daredevil, Amazing Spider-Man) μεταφέρουν τον αναγνώστη σε μία άκρως ιδιαίτερη μελλοντική κοινωνία. Εκεί, και επειδή στο παρελθόν οι προσωπικές πληροφορίες όλων των ανθρώπων είχαν διαρρεύσει γκρεμίζοντας κάθε έννοια ιδιωτικότητας, το διαδίκτυο δεν χρησιμοποιείται πλέον, οι άνθρωποι βγαίνουν από το σπίτι τους μόνο μεταμφιεσμένοι με αποκριάτικες στολές, ενώ το ρόλο της αστυνομίας έχουν πάρει τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Brian K. Vaughan, Steve Skroce, Matt Hollingsworth, “We Stand On Guard” (2015-2016): Αυτή η σειρά κόμικς εξιστορεί τις περιπέτειες μιας ομάδας Καναδών πολιτών το 2112. Αυτοί προσπαθούν να υπερασπιστούν την κοινωνία τους από τις Η.Π.Α. οι οποίες έχουν πλέον καταστεί ένα εξαιρετικά τεχνολογικά προηγμένο κράτος.

EDRi, ΨΗΦΙΑΚΟΙ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΕΣ εναντίον ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ (2016): H EDRi ενώνει κάτω από την ομπρέλα της ΜΚΟ που εστιάζουν την προσοχή τους στη διασφάλιση των ψηφιακών δικαιωμάτων και  δραστηριοποιούνται τόσο στην Ευρώπη όσο και διεθνώς. Στο πλαίσιο ενεργειών ευαισθητοποίησης των παιδιών, δημοσιέυσε το κόμικ “ΨΗΦΙΑΚΟΙ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΕΣ εναντίον ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ”. Εκεί, oι Ψηφιακοί Υπερασπιστές θα σου δείξουν μερικές συμβουλές και κόλπα για να προστατεύσεις τον εαυτό σου στο διαδίκτυο και θα σε διδάξουν “διαδικτυακή αυτοάμυνα” για να πολεμήσεις τους Εισβολείς Δεδομένων.

Rick Remender, Sean Murphy, Matt Hollingsworth, “Tokyo Ghost” (2015-2017): H ιστορία διαδραματίζεται στο Λος Άντζελες του έτους 2089. Εκεί οι άνθρωποι ζουν σε μία κοινωνία που τους ωθεί στον εθισμό με την τεχνολογία και την διασκέδαση. H πρόσβαση στο διαδίκτυο έχει σημαντικό αντίκτυπο, αφού η κάθε δραστηριότητα ελέγχεται από hackers.

Κινηματογράφος και Τηλεοπτικές Σειρές

Francis Ford Coppola, “The Conversation” (Η Συνομιλία, 1974): Ο ήρωας ειδικεύεται στις παρακολουθήσεις. Ένα γεγονός του παρελθόντος ωστόσο στοιχειώνει κάθε νέα δουλειά που του αναθέτουν. Το ίδιο θα συμβεί όταν ένας επιχειρηματίας του ζητήσει να παρακολουθήσει στενά δύο υπαλλήλους του.

Peter Weir, “The Truman Show” (Ζωντανή Μετάδοση, 1998): Ο Τρούμαν είναι ο κεντρικός ήρωας και η ζωή του μεταδίδεται, χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει, 24 ώρες το εικοσιτετράωρο σε ολόκληρο τον κόσμο. Ζει σε μία κατασκευασμένη πόλη, η οποία κατοικείται από ηθοποιούς, ενώ ο φόβος τον αποτρέπει από το να ταξιδέψει έξω από τα όριά της και να ανακαλύψει τον πραγματικό κόσμο.

Stephen Spielberg, “Minority Report” (2002): Βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Philip K. Dick (1956), η ταινία περιγράφει την τεχνολογική εξέλιξη κατά το έτος 2054 όπου οι φόνοι προβλέπονται πριν καν διαπραχθούν και οι «δράστες» συλλαμβάνονται προτού δράσουν παράνομα. Τι θα συμβεί ωστόσο όταν ο επικεφαλής του εν λόγω προγράμματος μπαίνει στο στόχαστρο του προγράμματος του;

Florian Henckel von Donnersmarck, “Das Leben der Anderen” (Οι Ζωές των Άλλων, 2006):  Η ταινία αφηγείται την ιστορία ενός ήρωα που είναι κατάσκοπος στο Ανατολικό Βερολίνο του 1984. Εκεί, οι κατάσκοποι της Στάζι παρακολουθούν τους πολίτες. Ωστόσο, ο ήρωας θα αναπτύξει μια διαφορετική στάση προς έναν συγκεκριμένο πολίτη και συγγραφέα που του αναθέτουν να παρακολουθεί.

Charlie Brooker, “Black Mirror” (Μαύρος Καθρέπτης, 2011- Σήμερα): Η εν λόγω σειρά αποτελείται από αυτοτελή επεισόδια τα οποία περιγράφουν ιστορίες οι οποίες διαδραματίζονται στο όχι τόσο μακρινό μέλλον. Εκεί, οι νέες τεχνολογίες έχουν λάβει απρόβλεπτες διαστάσεις.

Sam Esmail, “Mr. Robot” (2015- Σήμερα): Η σειρά περιγράφει την ζωή του Έλιοτ, ενός προγραμματιστή Η/Υ και χάκερ. Η καθημερινότητά του αλλάζει σημαντικά όταν γίνεται μέλος μιας ομάδας χάκερ με επικεφαλή τον Mr. Robot. Σκοπός της ομάδας; Η καταστροφή της εταιρίας κολοσσού Ε-Corp.

Alex Garland, “Ex machina” (Από Μηχανής, 2015): Η ταινία περιγράφει ένα πρωτοποριακό πείραμα. Σε αυτό ένας προγραμματιστής θα κληθεί να περάσει λίγες μέρες απομονωμένος με το αφεντικό του, έναν επιτυχημένο εφευρέτη και επιχειρηματία, στην βίλα του τελευταίου. Ένα ρομπότ με τεχνητή νοημοσύνη, τελευταίο δημιούργημα του ταλαντούχου εφευρέτη, φαίνεται να είναι το αντικείμενο του πειράματος.

Εδώ φτάνουμε στο τέλος των προτεινόμενων δημιουργημάτων. Ελπίζουμε να αφιερώσεις λίγο από τον χρόνο σου σε κάποιο από αυτά και να πάρεις μέσα από αυτό ερεθίσματα. Θυμήσου ωστόσο ότι οι προκλήσεις που απορρέουν για τα ανθρώπινα δικαιώματα μέσα από τις νέες τεχνολογίες, δεν είναι αποκύημα της φαντασίας, αλλά πραγματικές.

Γι’ αυτό σε καλούμε να αφιερώσεις τον χρόνο σου και στην ιστοσελίδα μας. Εδώ μπορείς να βρεις αρκετό υλικό με το οποίο θέτουμε προβληματισμούς και ενημερώνουμε το κοινό για τις δράσεις μας και την κατάσταση που επικρατεί. Ρίξε μια ματιά στην πλούσια αρθρογραφία που φιλοξενούμε από μέλη και συνεργάτες, τον Οδηγό Ασφαλούς Πλοήγησης, ο οποίος σου προσφέρει συμβουλές για να ενισχύσεις την ιδιωτικότητά σου όταν χρησιμοποιείς το διαδίκτυο, τις τελευταίες εξελίξεις από την επικαιρότητα και τις δράσεις μας, καθώς και τη συλλογή αποφάσεων δικαστηρίων τις οποίες περιγράφουμε με απλό και κατανοητό τρόπο. Πάντοτε μπορείς να έρθεις σε επαφή μαζί μας για να εκφράσεις τους προβληματισμούς σου και να μάθεις περισσότερα για την Homo Digitalis. Θυμήσου οτι η ομάδα μας είναι πάντα ανοιχτή σε νέα μέλη που ενδιαφέρονται για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην σύγχρονη ψηφιακή εποχή.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμέτωπη με τις επιλογές της

Γράφει ο Στέφανος Βιτωράτος

Όσοι ασχολούμαστε λιγότερο ή περισσότερο με την τεχνολογία, σίγουρα ήρθαμε τελευταία αντιμέτωποι με τον όρο «Blockchain». Επιτρέποντας τη διανομή ψηφιακής πληροφορίας αλλά όχι την αντιγραφή της, η τεχνολογία Blockchain έχει ξεκινήσει να στηρίζει τη ραχοκοκαλιά μιας νέου τύπου πληροφοριακής επανάστασης.

Τη γνωρίσαμε κυρίως μέσα από το Bitcoin, όμως, στην πραγματικότητα έχει εφαρμογές πέρα από τα κρυπτονομίσματα.

Τα ενεργειακά δίκτυα, ο τομέας της υγειονομικής περίθαλψης, ο χρηματοπιστωτικός κλάδος, οι αλυσίδες εφοδιασμού, οι μεταφορές, η εκπαίδευση, η βιομηχανία αλλά και οι δημόσιες υπηρεσίες είναι μόνο μερικοί από τους τομείς που πιλοτικά εξετάζεται η εφαρμογή της.

Το Blockchain ουσιαστικά επαναοριοθετεί το ρόλο της εμπιστοσύνης στις συναλλαγές και με αυτόν το τρόπο κάνει τους ενδιάμεσους λιγότερο αναγκαίους.

Ποια η θέση όμως της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Θα αποτελέσει μέρος της αλυσίδας αυτής; Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Τι σημαίνει Blockchain;

Η τεχνολογία αυτή βασίζεται στην ιδέα της ταυτόχρονης δημιουργίας και διαμοίρασης της πληροφορίας. Η λογική είναι αυτή ενός δημόσιου ψηφιακού αρχείου, ας φανταστούμε κάτι σαν ημερολόγιο (ledger). Κάθε χρήστης καταχωρεί μία συναλλαγή και μετά μία επόμενη, δημιουργώντας σιγά σιγά μία ομάδα καταχωρήσεων (block). Κάθε καινούρια ομάδα καταχωρήσεων, συνδέεται αλυσιδωτά με την προηγούμενη, δημιουργώντας μία αλυσίδα (block-chain).

Η επεξεργασία σε αυτό το μοντέλο είναι κατ’ ανάγκη αποκεντρωμένη (decentralized), αφού κάθε χρήστης που επιβεβαιώνει τις προηγούμενες και προσθέτει μία νέα καταχώρηση, ενεργεί από το δικό του υπολογιστή, ενώ η αλυσίδα είναι κοινή για όλους τους συμμετέχοντες, καθώς όλοι αποθηκεύουν ένα αντίγραφο της προς επεξεργασία.

Η εμπιστοσύνη των συναλλασσόμενων μερών εδράζεται σε μία αλγοριθμική σχέση-επιβεβαίωση, αντί για την παραδοσιακή προστασία που παρέχει ένας τρίτος, θεωρητικώς έμπιστος, όπως μία τράπεζα. Έτσι, για να το θέσουμε συνοπτικά, το Blockchain αποτελεί ένα κρυπτογραφικά ασφαλισμένο αρχείο συναλλαγών που λειτουργεί χωρίς τη διαμεσολάβηση κάποιας κεντρικής αρχής.

Το διαφοροποιητικό στοιχείο με όσα γνωρίζουμε έως τώρα είναι ότι η βάση δεδομένων του Βlockchain, δεν αποθηκεύεται κεντρικά. Τα αρχεία που διατηρεί είναι δημόσια και τα δεδομένα είναι συνεχώς επαληθεύσιμα λόγω της αδιάκοπης σειράς καταχωρίσεων και φιλοξενούνται από εκατομμύρια υπολογιστές ταυτόχρονα. Επομένως, δε μπορεί να καταστραφεί ή να μεταβληθεί οποιοδήποτε block της αλυσίδας, αφού μια τέτοια ενέργεια θα απαιτούσε τη χρήση τεράστιας υπολογιστικής ισχύος, ικανής να υπερνικήσει όλο το δίκτυο των συνδεδεμένων χρηστών.

Ακριβώς η δημόσια πρόσβαση στο Βlockchain είναι αυτή που διασφαλίζει τη διαφάνεια στις συναλλαγές και τη διάχυση της πληροφορίας. Στο ίδιο πλαίσιο, εκλείπει και η ανάγκη για παρεμβολή ενδιάμεσων μερών τα οποία αυξάνουν τα κόστη, αφού όλες οι πληροφορίες που αφορούν στη συναλλαγή βρίσκονται κρυπτογραφημένες μέσα στο Βlockchain.

 Εξέλιξη του μεγέθους της αγοράς Blockchain σε $, Πηγή Statista

To Blockchain και τα ανθρώπινα δικαιώματα

Όπως αναφέραμε και παραπάνω το Blockchain το γνωρίσαμε μέσα από τα κρυπτονομίσματα, αλλά η φιλοσοφία της τεχνολογίας αυτής μπορεί να ενισχύσει την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σκεφτείτε ένα κόσμο όπου κάθε πληροφορία είναι δημόσια και συνεχώς επιβεβαιωμένη. Φανταστείτε πώς θα μπορούσε να ενισχυθεί η διαφάνεια εάν για παράδειγμα οι φαρμακευτικές προμήθειες των νοσοκομείων, καταχωρούνταν σε Blockchain.

Είναι ενδεικτικό ότι οι πρώτες προσπάθειες έχουν αρχίσει. Το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Σίτισης του οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (World Food Programme-WFP) προκειμένου να αντιμετωπίσει την προσφυγική κρίση, διέθεσε το 2017, σε πάνω από 10.000 Σύρους πρόσφυγες ένα ποσό σε κρυπτονόμισμα, το οποίο θα μπορούσαν να εξαργυρώσουν μόνο για αγορά τροφίμων.

Ο λόγος που επιλέχθηκε το blockchain ως μέσο διαμοιρασμού ήταν ότι, όντας εκτοπισμένοι οι πρόσφυγες, δεν είχαν ούτε πρόσβαση σε τραπεζικούς λογαριασμούς, ούτε τη δυνατότητα να ανοίξουν άμεσα έναν στη νέα χώρα που εγκαταστάθηκαν. Έτσι, ανοίχθηκε για καθέναν ένα ηλεκτρονικό πορτοφόλι και τα χρήματα κατατέθηκαν εκεί.

Έτσι, όχι μόνο είχαν πρόσβαση στο λογαριασμό τους από οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, αλλά και εξοικονομήθηκαν πολλά χρήματα τα οποία αλλιώς θα είχαν πληρωθεί ως προμήθειες τραπεζικών εμβασμάτων εξωτερικού για τη μεταφορά των αντίστοιχων χρημάτων.

Η θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Ένα βήμα προκειμένου να διεκδικήσει το ρόλο του παγκόσμιου ηγέτη στην τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση όπως λέγεται, έκανε η Ευρώπη, με την υιοθέτηση ψηφίσματος για την τεχνολογία Blockchain στις 16 Μαΐου 2018.

Η Επιτροπή Βιομηχανίας, Ενέργειας και Τεχνολογίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου υπερψήφισε (52 ψήφους υπέρ/ 1 κατά) το σχετικό ψήφισμα, με πρωτοβουλία μάλιστα της Ελληνίδας ευρωβουλευτού, Εύας Καϊλή. Αυτή ήταν και η πρώτη φορά που ένα θεσμικό όργανο, όπως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, συζήτησε την πιθανή μορφή ενός κανονιστικού πλαισίου για τις νέες αποκεντρωμένες τεχνολογίες, όπως το Βlockchain.

Στόχος είναι η σχέση που επιχειρείται να οικοδομηθεί μέσω αυτού του μη δεσμευτικού ψηφίσματος να αποτελέσει το όχημα για τη συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών. Ειδικότερα, η ανταλλαγή εμπειριών και εμπειρογνωμοσύνης σε τεχνικούς και ρυθμιστικούς τομείς θα προετοιμάσει τη δρομολόγηση πανευρωπαϊκών εφαρμογών της τεχνολογίας Βlockchain προς όφελος του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα και τελικά των πολιτών.

Το ερώτημα όμως που προκύπτει είναι το πώς μπορεί να συνδυαστεί η τεχνολογία Βlockchain με το νέο-και τόσο προβεβλημένο- κανονισμό GDPR, ο οποίος υιοθετήθηκε για να προστατεύσει τα δεδομένα των χρηστών από κεντρικές οντότητες. Το ερώτημα που δεν απαντάται είναι τί γίνεται με την αποκεντρωμένη τεχνολογία;

Όπως προαναφέρθηκε οι συναλλαγές σε ένα Βlockchain είναι αμετάβλητες. Δε γίνεται ούτε να αλλάξουν οι συναλλαγές ούτε να διαγραφούν τα δεδομένα, καθώς αυτό θα «σπάσει την αλυσίδα» κατά μία έννοια, καθιστώντας το πλήρες Βlockchain μη λειτουργικό. Ταυτόχρονα, όμως, η πιθανή αποθήκευση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα σε μία αλυσίδα δεδομένων δεν αποτελεί πλέον επιλογή σύμφωνη με το GDPR.

Κάνοντας μία σύντομη αναδρομή, ο GDPR προτάθηκε για πρώτη φορά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2012, με προσανατολισμό κυρίως τις υπηρεσίες cloud (υπολογιστικού νέφους) και τα κοινωνικά δίκτυα.

Πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο 17, ο κανονισμός κωδικοποιεί «το δικαίωμα στη λήθη», το δικαίωμα, δηλαδή, των ατόμων να ζητούν τη διαγραφή των δεδομένων τους, προϋποθέτοντας ότι θα υπάρχουν κεντρικοί διαμεσολαβητές που μπορούν να «σβήσουν» τις πληροφορίες αυτές.

Ο κανονισμός όμως, γράφτηκε χωρίς να έχει προηγουμένως ληφθεί υπόψη η τεχνολογία Βlockchain, η οποία ήταν και σα λέξη ακόμη όχι ευρέως γνωστή. Έτσι εύλογα γεννάται ένα σοβαρό ερώτημα σχετικά με το εάν μπορεί το τελευταίο να λειτουργήσει χωρίς να παραβιάζονται οι κανόνες της ΕΕ, καθότι το συστατικό και συνάμα επαναστατικό σημείο του Blockchain είναι ότι τα δεδομένα δεν μπορούν να διαγραφούν. Με τον τρόπο που έχει διατυπωθεί ο κανονισμός, φαίνεται ότι δε μπορούμε να αποθηκεύσουμε προσωπικά δεδομένα απευθείας στο Blockchain, καθώς με όρους GDPR «δεν είναι διαγράψιμα».

Σε αυτό το σημείο θα ήταν σκόπιμο να διευκρινίσουμε ότι αναφερόμαστε στα δημόσια chains και όχι στα ιδιωτικά, αυτά δηλαδή που μπορεί μια εταιρεία να χρησιμοποιήσει για εσωτερικούς της λόγους, τα οποία εξαρχής μπορούν να δημιουργηθούν με πρόβλεψη περιορισμένης-κλειδωμένης πρόσβασης προς το κοινό.

Με γνώμονα το μέλλον

Όταν οι Ευρωπαίοι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής συζητούσαν και οριστικοποιούσαν τις πτυχές του GDPR, το Blockchain δεν ήταν στο ραντάρ των περισσότερων ανθρώπων.

Αυτό όμως που γίνεται εμφανές είναι ότι μελλοντικά χρειαζόμαστε ένα ευέλικτο πλαίσιο διακυβέρνησης που θα μας επιτρέψει να συνειδητοποιήσουμε τα οφέλη των δεδομένων και της τεχνολογίας.

Οι κυβερνήσεις πρέπει να συνεργαστούν με την κοινωνία των πολιτών, τον ακαδημαϊκό κόσμο και τον ιδιωτικό τομέα προκειμένου να συμβαδίζει τελικά η πολιτική με μια διαδικασία τόσο δυναμική όσο η τεχνολογία.

Με τις νέες πρωτοβουλίες φαίνεται ότι ο νομοθέτης αντιλαμβάνεται ότι η τεχνολογία Βlockchain είναι ικανή να δημιουργήσει μια αρχιτεκτονική συστημάτων στην οποία θα μπορούσαν να προχωρήσουν υπάρχοντα επιχειρηματικά μοντέλα και να σχεδιάσει μια νέα αλυσίδα αξίας.

Μέσα από το ψήφισμα ανοίγει ο δρόμος θεσμικής και νομικής βεβαιότητας για επενδυτικά οχήματα βασισμένα στο Blockchain, αντιμετωπίζοντας περαιτέρω σοβαρές περιπτώσεις απάτης και αφερεγγυότητας.

Η πολλά υποσχόμενη τεχνολογία αναμένεται να δημιουργήσει ένα ριζοσπαστικά καινοτόμο περιβάλλον στις πιο νευραλγικές βιομηχανίες και στον τρόπο λειτουργίας του δημοσίου τομέα, ενώ αναμένεται να αλλάξει τη ζωή μας ως καταναλωτές και ως πολίτες ευρύτερα.

Αναμφίβολα, ακούγεται ως μια άκρως περίπλοκη τεχνολογία, αλλά ας έχουμε στο μυαλό μας ότι ουσιαστικά αποτελεί την πιο εφικτή, από τεχνικής άποψης, απόπειρα απελευθέρωσης και εκδημοκρατισμού των παγκόσμιων οικονομικών συναλλαγών. Αναμένουμε τις εξελίξεις και τη συμμόρφωση της Ένωσης με τις επιλογές της.

Το Συμβούλιο της Ευρώπης συζητά τις προκλήσεις που ανακύπτουν από ένα νέο Πρόσθετο Πρωτόκολλο στην Σύμβαση για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο

Γράφει ο Κώστας Πρατικάκης

«Nεφοϋπολογιστική τι;» πιθανότατα θα σκέφτεσαι. Ο όρος αυτός δεν είναι τίποτα παραπάνω από την ελληνική εκδοχή του όρου «cloud computing».  Πιθανότατα θα έχεις ακούσει κάποιον να λέει οτι αποθηκεύει φωτογραφίες, έγγραφα και άλλα δεδομένα στο «cloud» και τα μεταφέρει από συσκευή σε συσκευή.

Αυτό το «νέφος», όπως θα το λέγαμε στα ελληνικά, δεν είναι τίποτα παραπάνω από βάσεις αποθήκευσης δεδομένων, πλατφόρμες υπηρεσιών και λογισμικό, τα οποία δεν βρίσκονται πράγματι στη συσκευή σου.

Αντίθετα, χάρη στο διαδίκτυο ο χρήστης μια υπηρεσίας «νέφους» (όποιος και να είναι αυτός: εσύ, εταιρίες ή και κρατικές υπηρεσίες) μπορεί να χρησιμοποιήσει τη συσκευή του για να έχει πρόσβαση σε αυτές τις βάσεις αποθήκευσης δεδομένων, πλατφόρμες υπηρεσιών και λογισμικό που πιθανότατα βρίσκονται εκατοντάδες ή και χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά του. Γνωστά παραδείγματα νεφοϋπολογιστικής  αποτελούν τα: Microsoft Office 365, Salesforce, Facebook, Youtube, Instagram, Google Drive, Dropbox, Gmail, Yahoo Mail, Spotify, Vimeo, Twitter κ.λ.π.

Η νεφοϋπολογιστική σίγουρα αποτελεί μία τεχνολογία η οποία δημιουργεί απεριόριστες ευκαιρίες. Ωστόσο, εξαιτίας της ανακύπτουν και σημαντικά ζητήματα. Π.χ. Κάποιος που κατοικεί στην Ελλάδα μπορεί να αποθηκεύει τα δεδομένα του σε μία πλατφόρμα αμερικάνικης εταιρίας της οποίας οι βάσεις δεδομένων μπορεί να βρίσκονται διάσπαρτες σε ένα ή περισσότερα κράτη όπως η Αυστραλία ή η Ιαπωνία. Όλα αυτά τα διαφορετικά κράτη που εμπλέκονται προκαλούν πονοκέφαλο στην περίπτωση που λαμβάνει χώρα κάποια έρευνα στα πλαίσια της πάταξης κάποιου σοβαρού εγκλήματος.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Συμβούλιο της Ευρώπης ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2017 την προετοιμασία ενός νέου πρόσθετου πρωτοκόλλου στη Σύμβαση για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο (Σύμβαση της Βουδαπέστης) που θα αφορά συγκεκριμένα τη νεφοϋπολογιστική.

Το νέο πρόσθετο πρωτόκολλο, το οποίο αναμένεται να ολοκληρωθεί στο τέλος του 2019, αποσκοπεί στην αποτελεσματική ανταλλαγή πληροφοριών και στην αμοιβαία δικαστική συνδρομή προβλέποντας κανόνες για την συνεργασία με τους διάφορους παρόχους υπηρεσιών και την οριοθέτηση των ήδη υπαρχόντων πρακτικών διασυνοριακής πρόσβασης σε δεδομένα.

Κύριος στόχος του εν λόγω εγχειρήματος είναι η ενίσχυση της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου στο πλαίσιο συγκεκριµένων ποινικών ερευνών ή διώξεων που απαιτούν πρόσβαση σε συγκεκριμένα δεδομένα.

Τον Ιούλιο του 2018 διεξήχθει το «Octopus Conference 2018» του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το συγκεκριμένο συνέδριο αποσκοπεί στην ενίσχυση της συνεργασίας ενάντια στο κυβερνοέγκλημα. Φέτος, στο επίκεντρο των συζητήσεων υπήρξαν οι σημαντικές προκλήσεις που ανακύπτουν από την υιοθέτηση ενός πρόσθετου πρωτοκόλλου στη Σύμβαση της Βουδαπέστης που θα αφορά συγκεκριμένα τη νεφοϋπολογιστική.

Ειδικοί σε ζητήματα κυβερνοεγκλήματος, εκπρόσωποι κρατών, ακαδημαϊκοί, και εκπρόσωποι οργανώσεων με σκοπό την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως η European Digital Rights (EDRi) και η Electronic Frontier Foundation (EFF), αντάλλαξαν απόψεις και ανησυχίες αναφορικά με το νέο πρωτόκολλο.

Προτού περιγράψουμε όμως τις προκλήσεις που ανακύπτουν, ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, εξηγώντας με λίγα λόγια τη Σύμβαση της Βουδαπέστης και το ήδη υπάρχον Πρόσθετο Πρωτόκολλο αυτής.

Η Σύμβαση της Βουδαπέστης και το ήδη υπάρχον Πρόσθετο Πρωτόκολλο αυτής για την Ποινικοποίηση πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής φύσης που διαπράττονται μέσω συστημάτων υπολογιστών

Καθώς οι εγκληματικές δραστηριότητες χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο και παράλληλα επηρεάζουν τα ηλεκτρονικά συστήματα επεξεργασίας δεδομένων, απαιτούνταν νέες ποινικές διατάξεις για την αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης. Συνεπώς, το Συμβούλιο της Ευρώπης υιοθέτησε τη Σύμβαση για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο (Σύμβαση της Βουδαπέστης), η οποία αποτελεί μια δεσμευτική διεθνή νομική πράξη που αφορά τα εγκλήματα που διαπράττονται κατά ή μέσω ηλεκτρονικών δικτύων. Το ήδη υπάρχον Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Σύμβασης της Βουδαπέστης αφορά την ποινικοποίηση πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής φύσης που διαπράττονται μέσω συστημάτων υπολογιστών.

Αν και η Ελλάδα υπέγραψε τη Σύμβαση της Βουδαπέστης και το πρόσθετο πρωτόκολλο αυτής το 2001 και το 2003 αντίστοιχα, επέδειξε, για μια ακόμα φορά, παροιμιώδη ολιγωρία και εν τέλει κύρωσε με το Νόμο 4411/2016 τα εν λόγω νομοθετήματα, εναρμονίζοντας το ελληνικό δίκαιο με τις διατάξεις τους και επιφέροντας σημαντικές αλλαγές στον Ποινικό Κώδικα.

Η Σύμβαση της Βουδαπέστης αφήνει περιθώριο για την προσχώρηση χωρών που δεν είναι μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Παραμένει η πιο ισχυρή διεθνής συνθήκη που ασχολείται με παραβιάσεις του νόμου μέσω του διαδικτύου ή άλλων δικτύων πληροφόρησης και το κείμενό της έχει κυρωθεί όχι μόνο από κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά και τρίτα κράτη όπως οι Η.Π.Α., η Αργεντινή, η Αυστραλία, η Χιλή, ο Καναδάς, η Ιαπωνία, το Ισραήλ κ.α.

Η Σύμβαση απαιτεί από τα μέρη να ενημερώσουν και να εναρμονίσουν τους ποινικούς τους νόμους κατά της πειρατείας και άλλων παραβιάσεων της ασφάλειας συστημάτων, συμπεριλαμβανομένης της παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων, της απάτης που τελείται με υπολογιστή, της παιδικής πορνογραφίας και άλλων παράνομων δραστηριοτήτων στον κυβερνοχώρο.

Επίσης, προβλέπει διαδικαστικές εξουσίες που καλύπτουν την αναζήτηση δικτύων υπολογιστών και την παρακολούθηση των επικοινωνιών στο πλαίσιο της καταπολέμησης του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο και επιτρέπει την αποτελεσματική διεθνή συνεργασία.

Αν και η Σύμβαση δεν αποτελεί μέσο για την προώθηση του δικαιώματος προστασίας των προσωπικών δεδομένων, εντούτοις ποινικοποιεί δραστηριότητες που ενδέχεται να το παραβιάζουν. Επιπλέον, απαιτεί από τα συμβαλλόμενα μέρη να θεσπίσουν νομοθετικά μέτρα που θα επιτρέπουν στις εθνικές αρχές τους να παρακολουθούν τα δεδομένα κίνησης και περιεχομένου. Τέλος, υποχρεώνει τα συμβαλλόμενα μέρη, κατά την εφαρμογή της Σύμβασης, να προβλέπουν επαρκή προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στην ΕΣΔΑ.

Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Σύμβασης της Βουδαπέστης εντάσσει τη διακίνηση υλικού ξενοφοβικής και ρατσιστικής φύσης μέσω του διαδικτύου στο πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης, και παράλληλα προβλέπει τη χρήση των δικονοµικών µέσων που περιγράφονται στις διατάξεις της Σύμβασης έναντι των σχετικών παραβάσεων.

Με το εν λόγω Πρόσθετο Πρωτόκολλο αναγνωρίζεται η ανάγκη εξασφάλισης της απαραίτητης ισορροπίας μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και της αποτελεσματικής μάχης κατά πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής φύσης.  Τέλος, προωθείται η διεθνής κατανόηση και συνεργασία στην καταπολέμηση εγκλημάτων στον κυβερνοχώρο που σχετίζονται με τον ρατσισμό και την ξενοφοβία.

Οι πιθανές προκλήσεις που ανακύπτουν από το νέο πρόσθετο πρωτόκολλο στη Σύμβαση της Βουδαπέστης που θα αφορά την αποτελεσματική ανταλλαγή πληροφοριών και την αμοιβαία δικαστική συνδρομή στο πλαίσιο της νεφοϋπολογιστικής

Αφού αναφέραμε σύντομα το αντικείμενο της Σύμβασης της Βουδαπέστης και του ήδη υπάρχοντος Πρόσθετου Πρωτοκόλλου αυτής, θα προχωρήσουμε σε μία περιγραφή των προκλήσεων που ανακύπτουν από το νέο πρόσθετο πρωτόκολλο.

Το εν λόγω πρωτόκολλο, όπως προαναφέραμε, αναμένεται να ολοκληρωθεί στα τέλη του 2019 και θα αφορά την αποτελεσματική ανταλλαγή πληροφοριών και την αμοιβαία δικαστική συνδρομή στο πλαίσιο συγκεκριµένων ποινικών ερευνών ή διώξεων που απαιτούν πρόσβαση σε συγκεκριμένα δεδομένα τα οποία σχετίζονται με υπηρεσίες νεφοϋπολογιστικής.

Για να αποτελεί το διαδίκτυο και οι υπηρεσίες νεφοϋπολογιστικής ένα μέρος όπου ο καθένας μας θα μπορεί να απολαμβάνει τη προστασία των δικαιωμάτων του, είναι αναγκαία η θέσπιση των απαραίτητων εγγυήσεων όταν οι διάφορες κρατικές υπηρεσίες επιβολής του νόμου προβαίνουν στην ανταλλαγή πληροφοριών και την αμοιβαία δικαστική συνδρομή στο πλαίσιο συγκεκριµένων διασυνοριακών ποινικών ερευνών ή διώξεων.

Οι συζητήσεις που έλαβαν χώρα στο πλαίσιο του «Οctopus Conference 2018» υπογράμμισαν σημαντικές πιθανές προκλήσεις που ανακύπτουν από το νέο πρόσθετο πρωτόκολλο εάν δεν υιοθετηθούν τα αναγκαία μέτρα.

Συγκεκριμένα, ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην ανάγκη της αναδιαμόρφωσης της αμοιβαίας δικαστικής συνδρομής μεταξύ δύο ή περισσοτέρων χωρών με σκοπό τη συλλογή και την ανταλλαγή πληροφοριών σε μια προσπάθεια να επιβληθούν οι διατάξεις του νέου πρόσθετου πρωτοκόλλου στο πλαίσιο συγκεκριµένων διασυνοριακών ποινικών ερευνών ή διώξεων.

Επίσης, είναι αναγκαίο να διασφαλιστεί οτι η εθνική νομοθεσία των τρίτων κρατών θα είναι εναρμονισμένη με το υψηλό επίπεδο προστασίας που έχει αναγνωρίσει το Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με τη νομολογία του. Συγκεκριμένα, τόσο οι νομοθέτες όσο και οι αρχές επιβολής του νόμου αυτών των τρίτων κρατών θα πρέπει να σέβονται και να τηρούν τις νομικές αρχές και αξίες που συνοδεύουν τη νομοθεσία και τη νομολογία του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Μόνο κατά αυτόν τον τρόπο η πρόσβαση από τις εν λόγω υπηρεσίες σε αποδεικτικά στοιχεία που προέρχονται από υπηρεσίες νεφοϋπολογιστικής θα λαμβάνει χώρα μετά από την τήρηση των απαραίτητων προϋποθέσεων, διασφαλίζοντας τον αναλογικό χαρακτήρα των παρεμβάσεων και την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών των χρηστών του διαδικτύου.

Μπορείς να μάθεις περισσότερα παρακολουθώντας ένα σύντομο βίντεο που ετοίμασε το Συμβούλιο της Ευρώπης με δηλώσεις κάποιων εκ των παρευρισκομένων του «Οctopus Conference 2018» εδώ.

Η τεχνητή νοημοσύνη διαρκώς εξελίσσεται. Τι μπορούμε να κάνουμε για να τη διατηρήσουμε υπό τον έλεγχό μας;

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κακαβούλης

Στη Σαουδική Αραβία θεωρείται ότι δε βρέχει σχεδόν ποτέ. Η αλήθεια είναι ότι βρέχει αρκετά συχνά. Όμως, εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών που επικρατούν στην περιοχή, οι σταγόνες εξατμίζονται πριν φτάσουν το έδαφος και γίνουν αντιληπτές από τους ανθρώπους. Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τη βροχή μόνο τις σπάνιες φορές που βρέχει πολύ. Τις φορές αυτές μάλιστα συχνά παρατηρούνται πλημμύρες.

Η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης δε διαφέρει πολύ από το παράδειγμα της βροχής στη Σαουδική Αραβία. Τείνουμε να θεωρούμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται σπάνια. Η αλήθεια είναι ότι εξελίσσεται διαρκώς.

Απλώς οι μικρές βελτιώσεις που επιτυγχάνονται καθημερινά, δε φτάνουν σε εμάς. Μόνο στην περίπτωση ενός μεγάλου επιτεύγματος συνειδητοποιούμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται. Αυτά τα μεγάλα τεχνολογικά «μπαμ» μας τρομάζουν, όπως οι έντονες βροχoπτώσεις τρομάζουν τους κατοίκους της Σαουδικής Αραβίας.

Δεν είμαστε συνηθισμένοι σε αυτά, γιατί συμβαίνουν σπάνια. Αν όμως δίναμε μεγαλύτερη σημασία στις μικρές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα καθημερινά γύρω μας, τότε δε θα ξαφνιαζόμασταν τόσο. Θα καταλαβαίναμε ότι αυτά τα τεχνολογικά επιτεύγματα είναι λογική συνέχεια των εξελίξεων αυτών.

Το ερώτημα είναι: εμείς τι μπορούμε να κάνουμε ώστε να αποφύγουμε τις αντίστοιχες πλημμύρες που μπορεί να προκληθούν από την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης;

Ο Stuart Russell, ένας από τους σημαντικότερους ερευνητές στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης, έχει επισημάνει: «Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει μία πιθανότητα 10% να φτάσουμε στην Υπερνοημοσύνη (Super Intelligence) μέσα στα επόμενα 50 χρόνια. Δε θα πρέπει να ξεκινήσουμε να δουλεύουμε τώρα, ώστε να διασφαλίσουμε ότι θα είμαστε σε θέση να έχουμε την Υπερνοημοσύνη υπό τον έλεγχό μας;».

Πράγματι, δε χρειάζεται να περιμένουμε να έρθουν οι «πλημμύρες» για να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες τους. Μπορούμε να δημιουργήσουμε έργα υποδομής, τα οποία θα μας προφυλάξουν. Τα έργα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο από ένα ρυθμιστικό πλαίσιο, το οποίο δε θα περιορίζει την εξέλιξη της τεχνολογίας, αλλά θα προστατεύει τους ανθρώπους.

Η αλήθεια είναι ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν εξελίσσεται τόσο γρήγορα όσο μπορεί να φοβόμαστε. Οι εφευρέτες της τεχνητής νοημοσύνης όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, θεωρούσαν ότι μέσα σε 10 χρόνια θα μπορούσαν να κατασκευάσουν έναν υπολογιστή που θα μπορούσε να κερδίσει ένα σκακιστή παγκόσμιας κλάσης. Αυτό πήρε τελικά 40 χρόνια για να συμβεί.

Πίστευαν επίσης ότι σε 10 χρόνια θα μπορούσαν να δημιουργήσουν έναν υπολογιστή, στον οποίο θα μπορούσε να μιλήσει ένας άνθρωπος σε οποιαδήποτε γλώσσα του κόσμου και ο υπολογιστής να του απαντήσει. Αυτό το πίστευαν το 1956 και μέχρι σήμερα δεν έχει υλοποιηθεί πλήρως, παρότι οι εφαρμογές μετάφρασης εξελίσσονται διαρκώς.

Τέλος, στον τομέα της Όρασης Υπολογιστών (Computer Vision) οι ειδικοί εκτιμούσαν ότι η εκπαίδευση ενός προγράμματος να ταξινομεί φωτογραφίες ανάλογα με το περιεχόμενό τους (αν απεικονίζεται ένα αυτοκίνητο, ένας άνθρωπος ή ενας σκύλος), ήταν ένα κατάλληλο καλοκαιρινό πρότζεκτ για έναν μεταπτυχιακό φοιτητή.

Στην πραγματικότητα, 62 χρόνια μετά, η όραση υπολογιστών αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα success stories του τομέα, και παρόλα αυτά το ίδιο αυτό πρόβλημα δεν εχει επιλυθεί πλήρως.

Φυσικά, υπάρχουν και παραδείγματα επιτευγμάτων τεχνητής νοημοσύνης, τα οποία έχουν πραγματοποιηθεί πολύ νωρίτερα από ότι αναμενόταν.

Για παράδειγμα, μέχρι πρόπερσι οι ειδικοί υπολόγιζαν ότι για να μπορέσει ένας υπολογιστής να κερδίσει έναν πρωταθλητή του επιτραπέζιου παιχνιδιού Go, θα χρειάζονταν ακόμα 10 χρόνια. Όμως πέρυσι, ο υπολογιστής AlphaGo κατάφερε να κερδίσει τρεις φορές τον παγκόσμιο πρωταθλητή του παιχνιδιού στις τρεις μεταξύ τους αναμετρήσεις.

Το επίτευγμα του AlphaGo ανοίγει νέους ορίζοντες για την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά αποτελεί μάλλον την εξαίρεση και όχι τον κανόνα.

Ίσως λοιπόν έχουμε παραπάνω χρόνο από ότι πιστεύουμε για να προετοιμαστούμε κατάλληλα για τις εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη. Μπορεί να μην ξέρουμε τι ακριβώς μας επιφυλάσσει το μέλλον, ούτε να είμαστε σε θέση να το προβλέψουμε. Σε καμία περίπτωση όμως δεν πρέπει να δαιμονοποιούμε τις εξελίξεις της τεχνητής νοημοσύνης.

Συχνά μεγάλη ευθύνη στο τελευταίο φέρουν και οι επιστήμονες, οι οποίοι αποθαρρύνουν το ευρύ κοινό από το να ασχοληθεί με θέματα τεχνητής νοημοσύνης, λέγοντας ότι από τη στιγμή που δε γνωρίζουν πώς λειτουργεί η τεχνητή νοημοσύνη, η γνώμη τους δε θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη.

Όμως οι εξελίξεις της τεχνητής νοημοσύνης επηρεάζουν τις ζωές όλων μας. Θα πρέπει όλοι να συμμετέχουμε στο διάλογο που γίνεται για τη χρήση τους. Και για αυτό πρέπει αρχικά να ενημερωνόμαστε.

Αν οι κάτοικοι της Σαουδικής Αραβίας μπορούσαν να δουν τις σταγόνες της βροχής, πριν αυτές εξατμιστούν, τότε ίσως έπαιρναν καλύτερα μέτρα για να προφυλαχθούν από τις πλημμύρες. Εφόσον εμείς γνωρίζουμε ότι «βρέχει» τεχνολογικές εξελίξεις, αξίζει να τις παρακολουθούμε, ώστε να λάβουμε εγκαίρως μέτρα για να αποφύγουμε την περίπτωση η κατάσταση να ξεφύγει από τα χέρια μας.

Σε καμία περίπτωση όμως δεν πρέπει να προσπαθούμε να κάνουμε προβλέψεις ή να καταφερόμαστε αρνητικά κατά των εξελίξεων της τεχνητής νοημοσύνης. Όταν προσπαθούμε να κάνουμε κάτι τέτοιο χωρίς να διαθέτουμε τις απαραίτητες γνώσεις, είναι λογικό και οι επιστήμονες να μη λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους τη γνώμη μας.

Θα πρέπει μέσω της πολιτείας και των αρμόδιων φορέων να είμαστε σε θέση να εξηγήσουμε στους επιστήμονες ποιες από τις μεθόδους που χρησιμοποιούν είναι κοινωνικά αποδεκτές και ποιες όχι.

Θα πρέπει να ενδιαφερθούμε για τα αποτελέσματα των ερευνών τους – όχι τα αποτελέσματα που θεωρούμε πιθανά, τα πραγματικά αποτελέσματα – και να κρίνουμε αν είναι επιθυμητά.

Η πολιτεία με τη σειρά της θα πρέπει να νομοθετήσει ανάλογα, λαμβάνοντας υπόψη της την κοινή γνώμη και την ηθική που αυτή πρεσβεύει.

Γράφει ο Νίκος Γιάνναρος*

Η ιστορία της τεχνητής νοημοσύνης σαν κάτι επιτεύξιμο, ταυτίζεται με την ιστορία της ανάπτυξης των υπολογιστών. Ήδη από το 1950 εμφανίστηκαν οι πρώτες θεωρίες οι οποίες υπαγόρευαν την ανάπτυξη συστημάτων με ικανότητες τεχνητής νοημοσύνης. Ικανότητες τις οποίες κατέχει μόνο ο άνθρωπος, ο οποίος θα μπορούσε να εκπαιδεύσει ένα υπολογιστικό σύστημα ώστε να λαμβάνει αυτόνομες αποφάσεις και να δρα ως ένα ον με νοημοσύνη.

Η αρχικώς θεωρητική προσέγγιση της τεχνητής νοημοσύνης, έστρεψε τις προσπάθειές της στην δημιουργία των κατάλληλων εργαλείων με τα οποία ένας υπολογιστής θα μπορούσε να δρα όπως ο ανθρώπινος νους.

Τα εργαλεία αυτά βασίστηκαν στην λογική και την σημασιολογία, τα οποία αποτελούν τα κυρίαρχα εργαλεία με τα οποία ο άνθρωπος σκέφτεται και δρα ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται. Στο πλαίσιο αυτό, έγιναν προσπάθειες τυποποίησης λογικών κανόνων και σχέσεων, οι οποίες οδήγησαν στην δημιουργία εργαλείων όπως ο Λογικός Προγραμματισμός.

Η βάση του λογικού προγραμματισμού αποτελεί την τροφοδότηση ενός υπολογιστικού συστήματος με βασικές οντότητες και τις μεταξύ τους σχέσεις, ώστε με την εφαρμογή μιας διαδικασίας παραγωγής λογικών συμπερασμάτων το σύστημα να μπορεί να λαμβάνει αποφάσεις μιμούμενος την αντίστοιχη διαδικασία που ακολουθεί και ο ανθρώπινος νους.

Η προσέγγιση αυτή ακολουθεί την λογική «από πάνω προς τα κάτω». Το σύστημα εφοδιάζεται με το σύνολο της απαιτούμενης γνώσης και η προσπάθεια εστιάζεται στον τρόπο με τον οποίο θα διαχειριστεί και θα συνδυάσει κατάλληλα τη γνώση αυτή.

Σύντομα έγινε φανερό ότι τέτοιου τύπου προσεγγίσεις μπορούν να προσφέρουν περιορισμένες πρακτικές λύσεις και εφαρμογές διότι δεν εναρμονίζονται με τις βασικές αρχές λειτουργίας ενός υπολογιστή. Ο υπολογιστής στον πυρήνα του αποτελεί μια μηχανή η οποία μπορεί να εκτελεί με μεγάλη ταχύτητα μαθηματικές πράξεις και συγκρίσεις. Έπρεπε να βρεθεί μια προσέγγιση η οποία λειτουργεί με τον ακριβώς αντίθετο τρόπο λοιπόν. Η προσέγγιση «από κάτω προς τα πάνω».

Η προσέγγιση αυτή εστιάζεται στην προσπάθεια μοντελοποίησης ενός προβλήματος – φαινομενικά – λογικής σε καθαρά μαθηματικό πρόβλημα. Ένα μαθηματικό πρόβλημα μπορεί να επιλυθεί χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες διαδικασίες με σαφώς καθορισμένα βήματα, κάτι στο οποίο ο υπολογιστής είναι ιδιαίτερα αποδοτικός. Το παραγόμενο αποτέλεσμα επίσης είναι εύκολο να ταξινομηθεί, να κατηγοριοποιηθεί και να ερμηνευθεί από τον υπολογιστή.

Αυτή η διαπίστωση οδήγησε από την δεκαετία του 1980 και έπειτα στην ανάπτυξη της Υπολογιστικής Νοημοσύνης ή όπως έχει πλέον καθιερωθεί, της Μηχανικής Μάθησης (Machine Learning). Η συγκεκριμένη προσέγγιση έχει ως στόχο την μαθηματική μοντελοποίηση διαφόρων εργασιών που εκτελεί ο άνθρωπος ώστε να μπορεί ένας υπολογιστής να οδηγηθεί στο ίδιο αποτέλεσμα.

Αυτά τα προβλήματα τυπικά είναι η αναγνώριση φωνής και εικόνας, η επεξεργασία φυσικής γλώσσας σε γραπτή μορφή, η ρομποτική, οι προβλέψεις σε διάφορα φαινόμενα κ.λπ. Η Μηχανική Μάθηση χρησιμοποιεί την μεγάλη δύναμη των υπολογιστών, την απαράμιλλη υπολογιστική τους δυνατότητα, ώστε να μπορούν να αξιοποιούν μεγάλους όγκους πληροφορίας για την επιτυχή τους εκπαίδευση, ώστε να μαθαίνουν να παίρνουν αποφάσεις ανάλογες με αυτές ενός ανθρώπου.

Τα μαθηματικά μοντέλα που χρησιμοποιούνται βασίζονται στον τρόπο λειτουργίας τόσο του ανθρώπινου οργανισμού (νευρωνικά δίκτυα, γενετικοί αλγόριθμοι) όσο και άλλων έμβιων οργανισμών (particle swarm optimisation, ant colony optimisation, bees algorithm), από εφαρμογές της θεωρίας πιθανοτήτων και από πολλούς ακόμα κλάδους των μαθηματικών.

Ο πλούτος των προσεγγίσεων οι οποίες καταλήγουν σε απτούς αλγορίθμους οι οποίοι μπορούν να εκτελεστούν από έναν υπολογιστή ο οποίος δεν απαιτείται να έχει κάποια ιδιαίτερη δομή ή σχεδιασμό έφερε και την επανάσταση στον τομέα της Μηχανικής Μάθησης.

Η μηχανική μάθηση χωρίζεται σε 3 βασικούς κλάδους. Την επιβλεπόμενη μάθηση (Supervised Learning), τη μη-επιβλεπόμενη μάθηση (Unsupervised Learning) και την ενισχυτική μάθηση (Reinforcement Learning) η οποία αποτελεί κατά βάση συνδυασμό των άλλων δυο.

Η έννοια της επιβλεπόμενης μάθησης είναι η απλούστερη από τις τρεις για να μπορέσει κάποιος να κατανοήσει. Ο υπολογιστής εφοδιάζεται με ένα κατάλληλο σετ δεδομένων εκπαίδευσης (training set) ώστε να εκπαιδευτεί στην εργασία που θέλουμε να του αναθέσουμε.

Το πιο απλό παράδειγμα, αποτελεί η τροφοδοσία του υπολογιστή με φωτογραφίες αντρών και γυναικών, στις οποίες υπάρχει επισήμανση αν η φωτογραφία ανήκει σε άντρα η γυναίκα (tags). Μετά την επιτυχή εκπαίδευση, ο υπολογιστής μπορεί να αναγνωρίσει το φύλο του εικονιζόμενου ατόμου σε οποιαδήποτε φωτογραφία ανθρώπου επειδή έχει εκπαιδευτεί στην ικανότητα κατηγοριοποίησης της πληροφορίας που λαμβάνει.

Για να το επιτύχει αυτό ο υπολογιστής, τροφοδοτείται με ένα πλήθος χαρακτηριστικών για κάθε φύλο (features) οπότε ανάλογα με τις τιμές που λαμβάνουν τα χαρακτηριστικά σε κάθε φωτογραφία, μπορεί με αξιοθαύμαστη ακρίβεια να αποφανθεί για το φύλο του εικονιζόμενου ατόμου. Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει ότι ο καθορισμός και η τυποποίηση των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών έχει γίνει από έναν ειδικευμένο άνθρωπο, πριν ξεκινήσει η διαδικασία εκπαίδευσης.

Η διαδικασία εξαγωγής και επιλογής χαρακτηριστικών (feature extraction and selection) αποτελεί θεμέλιο λίθο της αποτελεσματικής εφαρμογής της επιβλεπόμενης μάθησης και έχει φτάσει να αποτελεί ουσιαστικά έναν ολόκληρο αυτόνομο κλάδο.

Η επιβλεπόμενη μάθηση έχει ξεφύγει εδώ και πολλά χρόνια από το πειραματικό και θεωρητικό στάδιο και αξιοποιείται κατά κόρον σε εμπορικές εφαρμογές αναγνώρισης φωνής, προσώπου και γραφής καθώς και σε πιο ειδικευμένες εφαρμογές αναλόγως τομέα, όπως κατηγοριοποίηση και κατάτμηση πελατειακής βάσης (customer segmentation), συστήματα προτάσεων πωλήσεων (recommender systems/collaborative filtering), πρόβλεψη τιμών μετοχών (stock market prediction), προληπτική συντήρηση (preventive maintenance) κ.λπ.

Επίσης, με την εμφάνιση της βαθιάς μάθησης, η οποία αποτελεί πεδίο της επιβλεπόμενης μάθησης, η διαδικασία εξαγωγής και επιλογής χαρακτηριστικών μπορεί να γίνει πλέον από τον ίδιο τον υπολογιστή, μειώνοντας ακόμα περισσότερο την ανθρώπινη παρέμβαση στη διαδικασία. Στο παράδειγμα κατηγοριοποίησης των φωτογραφιών, ο υπολογιστής θα μπορούσε έπειτα από επεξεργασία των φωτογραφιών που χρησιμοποιεί ως σετ εκπαίδευσης, να αποφανθεί ότι το σχήμα στα χείλη είναι πιο ζωτικό χαρακτηριστικό για τον διαχωρισμό από το σχήμα των ματιών και συνεπώς να δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα σε αυτό το χαρακτηριστικό.

Η μη επιβλεπόμενη μάθηση αποτελεί την εφαρμογή μεθόδων κατά την οποία ο υπολογιστής δεν περνά πρώτα από το στάδιο εκπαίδευσης με χρήση δεδομένων με καθορισμένα χαρακτηριστικά στα οποία το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα είναι γνωστό, αλλά εκπαιδεύεται μόνος του με βάση άγνωστα δεδομένα τα οποία μπορεί να επεξεργαστει.

Όπως είναι φανερό, η δυνατότητα του υπολογιστή να εργαστεί χωρίς προηγουμένως να έχει τροφοδοτηθεί με έτοιμη γνώση κάνει την μη επιβλεπόμενη μάθηση να φαντάζει ιδιαίτερα εξωτική και βγαλμένη από το μακρινό μέλλον.

Η αλήθεια είναι ότι και σε αυτή την περίπτωση, τα εφαρμοζόμενα μαθηματικά μοντέλα αξιοποιούν την βασική ικανότητα του υπολογιστή να συγκρίνει πράγματα και να αποφαίνεται το μέτρο της ομοιότητας που υπάρχει ανάμεσά τους, αξιοποιώντας πλήθος μαθηματικές μεθόδους εύρεσης του μέτρου της συνάφειας ανάμεσα σε διαφορετικές οντότητες.

Η ουσιαστική ειδοποιός διαφορά με την επιβλεπόμενη μάθηση είναι ότι ο υπολογιστής δεν «γνωρίζει» την ποιοτική μετάφραση του αποτελέσματος που παράγει. Σε αντιπαραβολή με το παράδειγμα της επιβλεπόμενης μάθησης, ένας αλγόριθμος μη επιβλεπόμενης μάθησης ο οποίος μπορεί να κατηγοριοποιεί φωτογραφίες ανθρώπων με βάση το φύλο τους, μπορεί να το κάνει εξίσου επιτυχώς αλλά δεν γνωρίζει ποια κατηγορία ανήκει στην οντότητα άντρας και ποια στην οντότητα γυναίκα.

Η μη επιβλεπόμενη μάθηση έχει επίσης πολλές εμπορικές εφαρμογές, συχνά σε τομείς αντίστοιχους με την επιβλεπόμενη μάθηση αλλά με την ραγδαία ανάπτυξη της ισχύος των υπολογιστικών συστημάτων, η δυνατότητα ενός συστήματος να εκπαιδεύεται μόνο του θα αντικαταστήσει την κοπιώδη ανθρώπινη προεργασία με μια ακόμα αυτόματη διαδικασία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μη επιβλεπόμενης μάθησης είναι η δυνατότητα του υπολογιστή να διαχωρίζει λαχανικά και φρούτα σε διαφορετικές ομάδες ανάλογα με το σχήμα, το μέγεθος και το χρώμα τους, χωρίς προηγουμένως να έχει εκπαιδευτεί να τα διαχωρίζει.

Τέλος, η ενισχυτική μάθηση, ή μάθηση με επιβράβευση, αποτελεί συνδυασμό των άλλων δύο μεθόδων και αξιοποιείται κυρίως σε εφαρμογές ρομποτικής. Το ρομπότ προσπαθεί να εκτελέσει με βέλτιστο τρόπο τις οδηγίες με τις οποίες έχει εκπαιδευτεί αλλά παράλληλα του δίνεται και μια σχετική ελευθερία  να αποφασίσει να παρεκκλίνει από τις οδηγίες αυτές με σκοπό την παραγωγή ενός ακόμα καλύτερου αποτελέσματος από αυτό που έχει ήδη επιτύχει.

Εφαρμογές της ενισχυμένης μάθησης, όπως η αυτόνομη οδήγηση βρίσκονται στον προθάλαμο της εμπορικής εφαρμογής, ενώ τα διάφορα ρομπότ τα οποία χρησιμοποιούνται ως ανθρώπινοι βοηθοί, εφαρμόζουν με επιτυχία το μοντέλο της ενισχυτικής μάθησης καθώς η συμπεριφορά τους εξελίσσεται με βάση τα διαφορετικά ερεθίσματα που λαμβάνουν από διαφορετικούς ανθρώπους με τους οποίους συνδιαλέγονται.

Όπως είναι φανερό, η Μηχανική Μάθηση είναι εδώ. Αποτελεί μια πραγματικότητα και μέρος της καθημερινότητάς μας και όχι σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Διάφορες εργασίες οι οποίες μας φαίνονται προφανείς πλέον, όπως η αναγνώριση της πινακίδας του αυτοκινήτου μας στο Parking του Αεροδρομίου, οι ψηφιακοί βοηθοί εξυπηρέτησης στην τηλεφωνική εξυπηρέτηση των τραπεζών οι οποίοι αναγνωρίζουν τις φωνητικές μας εντολές, οι εφαρμογές αναγνώρισης του μουσικού κομματιού που ακούμε (όπως το Shazam), οι διαφημίσεις καθώς και οι προτεινόμενες δημοσιεύσεις σε εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης (όπως για παράδειγμα το Facebook το οποίο συνδυάζει τις δημοσιεύσεις τις οποίες ανοίγουμε με το ιστορικό της μηχανής αναζήτησης που χρησιμοποιούμε για να εμφανίσει συναφείς διαφημίσεις), οι εφαρμογές ασφαλείας οι οποίες ενεργοποιούν την καταγραφή βίντεο όταν πλησιάσει στην εξώπορτα ενός καταστήματος άνθρωπος εκτός ωραρίου λειτουργίας, αποτελούν πραγματικότητα χάρη στην μηχανική μάθηση.

Το γεγονός ότι ένας άνθρωπος είναι αδύνατον να εκτελέσει τις αντίστοιχες εργασίες σε αντίστοιχο χρονικό διάστημα, δικαιώνει απόλυτα τον τίτλο της τεχνητής νοημοσύνης που αποδίδονται σε τέτοιες εφαρμογές.

Από την άλλη, το γεγονός ότι οι υπολογιστές εκτελούν αυτές τις εργασίες μηχανικά, χωρίς το παραγόμενο αποτέλεσμα να έχει κάποιο σημασιολογικό αποτέλεσμα για τους ίδιους και χωρίς να παρεκκλίνουν από τον τρόπο με τον οποίο εκτελούν μια εργασία αν συνεχίσουν να δέχονται το ίδιο ερέθισμα, σημαίνει ότι η μηχανική μάθηση απέχει προς το παρόν πολλά και εν πολλοίς άγνωστα βήματα από την μετατροπή της σε πραγματική τεχνητή νοημοσύνη.

Οι υπολογιστές εκτελούν την εργασία που τους έχει ανατεθεί χωρίς κρίση και χωρίς συναίσθημα, χωρίς την παραμικρή πιθανότητα να παρεκκλίνουν από αυτό για το οποίο έχουν σχεδιαστεί να κάνουν. Μπορεί να εκτελούν ολοένα και καλύτερα τις ανατιθέμενες εργασίες, αλλά δεν έχουν την δυνατότητα να «επαναστατήσουν» και να αλλάξουν τον τρόπο λειτουργία τους. Ένα μέλλον όπου άνθρωποι και μηχανές θα είναι ισότιμοι, απέχει σίγουρα πολύ. Η πραγματικότητα της μηχανικής μάθησης όμως, είναι ήδη εδώ.

*Ο Νίκος Γιάνναρος είναι Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Υπολογιστών. Εξειδικεύεται στην Τεχνητή Νοημοσύνη και το Machine Learning. Ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις κοινωνικοπολιτικές επιδράσεις της τεχνολογίας.