Γράφει η Δρ. Άννα Μπούγια*

Θα αφήνατε ποτέ τα παιδιά σας μόνα στους δρόμους της Νέας Υόρκης; Αναρωτιέται η  Δρ Aiken (2016, p.121), κορυφαία κυβερνοψυχολόγος. Ωστόσο, πολλοί γονείς   αφήνουν τα παιδιά μόνα τους στον κυνερνοχώρο. Η Δρ Aiken (2016) καταλήγει πως αυτή τη στιγμή διεξάγεται παγκοσμίως το μεγαλύτερο και ρεαλιστικότερο πείραμα με συμμετέχοντες παιδιά και νέους, οι οποίοι αν και ψηφιακά εγγράμματοι σε σχέση με τις προηγούμενες γενεές, έρχονται αντιμέτωποι με  διλήμματα και προκλήσεις στα διαρκώς εξελισσόμενα ψηφιακά περιβάλλοντα.

Πώς μπορεί η εκπαίδευση να συμβάλλει στη νέα κοινωνική πρόκληση;

Είναι γεγονός πως ο προγραμματισμός και η υπολογιστική σκέψη εντάσσεται πλέον στο πρόγραμμα μαθημάτων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ αντίστοιχα και η Τριτοβάθμια εκπαίδευση δίνει έμφαση στην ενίσχυση των ψηφιακών δεξιοτήτων. Το 2022, προστέθηκε στο e-learning του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, το πρώτο πρόγραμμα «Ανάπτυξης Ψηφιακής Νοημοσύνης» με έμφαση στις ψυχοκοινωνικές δεξιότητες που καλούνται να αναπτύξουν οι χρήστες του διαδικτύου. Συγκεκριμένα οι εκπαιδευόμενοι  διερευνούν τις παιδαγωγικές δυνατότητες που προσφέρει η ηλεκτρονική εκπαίδευση. Επίσης, επιχειρείται η εμβάθυνση σε θέματα που αφορούν στη διαχείριση του ψηφιακού αποτυπώματος, εστιάζοντας στις διαφορές, τις ιδιαιτερότητες και τον αντίκτυπο της προβολής της προσωπικής και κοινωνικής μας ταυτότητας μέσω του διαδικτύου. Στην κατεύθυνση αυτή οι εκπαιδευόμενοι εξοικειώνονται με στρατηγικές διαχείρισης του ψηφιακού τους αποτυπώματος και της ψηφιακής τους ταυτότητας. Επιπλέον, στο πρόγραμμα προτείνονται και αναλύονται σύγχρονες θεωρίες και στρατηγικές για την ηθική χρήση της τεχνολογίας (Σμυρναίου, Μπούγια, 2022). Ωστόσο, η ενσωμάτωση της Ψηφιακής νοημοσύνης και ειδικότερα της ψηφιακής ηθικής παραμένει πρόκληση καθώς τα τεχνολογικά περιβάλλοντα εξελίσσονται διαρκώς όπως και οι αντιλήψεις της νέες γενιάς αναφορικά με τη χρήση των νέων τεχνολογιών.

Σε μία ποιοτική μελέτη που διενεργήθηκε το 2012 από τον Gardner και την ομάδα του, με στόχο τη διερεύνηση των αντιλήψεων των νέων ανθρώπων αναφορικά με την έννοια της ηθικής στο διαδίκτυο, αλλά και την ενίσχυση της ηθικής σκέψης, οι ερευνητές του “Good play project” ανακάλυψαν πως οι νέοι επιδεικνύου συχνά μία ηθική τυφλότητα σε θέματα ιδιωτικότητας, ιδιοκτησίας, και διάδρασης όταν σερφάρουν στο διαδίκτυο. Συγκεκριμένα, η ανάλυση των συνεντεύξεων των συμμετεχόντων, ηλικία; 10 έως 25 ετών αποκάλυψε τα παρακάτω είδη αντιλήψεων που τείνουν να διαμορφώνουν κατά τη διάρκεια της διάδρασής τους στο διαδίκτυο: α) Σκέψη εστιασμένη στον εαυτό (Σκέφτονται τις προσωπικές συνέπειες των πράξεών τους), β)χρηστός τρόπος σκέψης (σκέφτονται τις ηθικές συνέπειες των πράξεών τους σε ανθρώπους που γνωρίζουν, γ) ηθικός τρόπος σκέψης (σκέφτονται τις συνέπειες που έχουν οι πράξεις του στην κοινότητα και σε άγνωστους ανθρώπους. Η έρευνα καταλήγει πως υπάρχει ένα ηθικό κενό που πρέπει να γεφυρωθεί καθώς η ασυνείδητη ηθική τυφλότητα του δείχνουν περιστασιακά οι νέοι κατά τη διάδρασή τους μπορεί να καταλήξει σε συνειδητή επιλογή αποσύνδεσης της ηθικής σκέψης και προτεραιοποίησης του προσωπικού συμφέροντος. Η αλήθεια είναι πως η εκπαίδευση αναφορικά με τους ηθικούς κινδύνους του διαδικτύου εστιάζει κυρίως στη μεμονωμένη προστασία του ατόμου, την αποφυγή ριψοκίνδυνων συμπεριφορών, την προστασία της ιδιωτικότητας και λιγότερο στην υποχρέωσή μας  Η εκπαίδευση μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο στην ενίσχυση και εξάσκηση της ηθικής σκέψης και δράσης σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής εστιάζοντας στη σύνδεση και μεταφορά των δεξιοτήτων ηθικής σκέψης από το φυσικό στο διαδικτυακό περιβάλλον (James, 2014).

Στην ίδια γραμμή, η Shannon Vallor (2016) καθηγήτρια τεχνοηθικής του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου επιμένει ότι η ανθρωπότητα πρέπει να αναπτύξει «τεχνοηθικές αρετές» (Vallor, 2016 , σελ. 3). Σύμφωνα με την Vallor, μια σύγχρονη θεωρία της ηθικής «πρέπει να περιλαμβάνει την εφαρμογή ενός κανονιστικού πλαισίου για το πώς να ζεις καλά με τις τεχνολογίες, ειδικά αυτές που αναδύονται ακόμη και δεν έχουν ακόμη διευθετηθεί».  Στο βιβλίο  Technology and the Virtues, η Vallor (2016) ισχυρίζεται πως η εφαρμογή της  αρετολογικής ηθικής και κατά συνέπεια η καλλιέργεια αρετών του χαρακτήρα, όπως η υπομονή, το θάρρος, η ειλικρίνεια και η ενσυναίσθηση  στον τομέα της ηθικής της τεχνολογίας, μπορεί να μειώσει τη διαδικτυακή βία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και να οδηγήσει στην υπεύθυνη χρήση της τεχνολογίας. Οι κυρίαρχες ηθικές θεωρίες που κυριαρχούσαν  μέχρι πρόσφατα στην ηθική της τεχνολογίας ήταν ωφελιμιστικές και δεοντολογικές, ωστόσο, αρκετοί συγγραφείς και ηθικοί φιλόσοφοι έστρεψαν την προσοχή στο ρόλο του χαρακτήρα και της αρετής για την επίλυση των σύχρονων ηθικών προβλημάτων, όπως για παράδειγμα ο διαδικτυακός εκφοβισμός (Harrison, 2016). Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η τήρηση των κανόνων και η πρόβλεψη των συνεπειών των πράξεων μας στο διαδίκτυο αποτελεί πολλές φορές πρόκληση, καθώς το περιβάλλον είναι συνεχώς εξελισσόμενο. Ομοίως ο Couldry (2010) θεωρεί πως η ηθική της αρετής σχετίζεται άμεσα με την ψηφιακή εκπαίδευση και την ανάπτυξη απαραίτητων δεξιοτήτων για την χρήση της τεχνολογίας με υπεύθυνο τρόπο. Αυτό το είδος εκπαίδευσης είναι πολυδιάστατο και πολυθεματικό και για το λόγο αυτό υπάρχουν διαφορετικές ονομασίες στη βιβλιογραφία, όπως η «εκπαίδευση ψηφιακού πολίτη (digital citizenship)», «ψηφιακή ηθική (digital ethics)» και «ηθική στον κυβερνοχώρο(cyber ethics)». Αποτελεί επίσης συστατικό ευρύτερων όρων όπως «ψηφιακός γραμματισμός στα μέσα (digital literacy)» και «γραμματισμός (media literacy & data literacy) στα μέσα και πληροφορίες», μεταξύ άλλων. Ωστόσο, κοινός άξονας όλων των παραπάνω ορισμών είναι η ανησυχία για την καλή ζωή(well-being) και με την αίσθηση του ηθικού καθήκοντος και ευθύνης απέναντι στους άλλους, τόσο online όσο και offline.

Τα τελευταία χρόνια, η ταχύτερη ανάπτυξη προσωπικών υπολογιστών και πληροφοριακών συστημάτων έχει μετατρέψει την παραδοσιακή πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση σε μια πλήρως ή υβριδική ψηφιακή εκπαίδευση (Εκπαίδευση 5.0). Αυτό ενισχύθηκε κατά την περίοδο Covid-19, όπου όλοι οι μαθητές συμμετείχαν στα μαθήματα μέσω συστημάτων συνεργασίας (MS Teams, Zoom, Skype κ.λπ.). Οι μαθητές χρησιμοποιούν καθημερινά διάφορα συστήματα όπως πλατφόρμες eLearning, συστήματα ανίχνευσης λογοκλοπής, ηλεκτρονικές εγκυκλοπαίδειες, συστήματα επεξεργασίας λέξεων/παρουσιάσεων/φύλλων εργασίας, AI Powered Tools κ.λπ. για την προετοιμασία της εργασίας και των εργασιών τους.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη (AI) είναι ένας κλάδος της Επιστήμης Υπολογιστών που περιλαμβάνει τη δημιουργία ευφυών μηχανών αφού τους παρέχει αλγόριθμους και κατευθύνσεις, για την εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών όπως η λήψη αποφάσεων, η ανάλυση δεδομένων, η μάθηση και η επίλυση προβλημάτων. Η τεχνητή νοημοσύνη απαιτεί ανθρώπινη νοημοσύνη η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη και ανάπτυξη αυτού του τομέα. Έχει εξελιχθεί σε αρκετές δεκαετίες χάρη στις συνεισφορές ερευνητών και προγραμματιστών. Θα μπορούσε επίσης να έχει ένα ευρύ φάσμα θετικών επιπτώσεων για την κοινωνία και την οικονομία γενικότερα. Μερικές από τις θετικές συνέπειες περιλαμβάνουν αυξημένη αποτελεσματικότητα, βελτιωμένο τρόπο εργασίας, μειωμένα λάθη, αυξημένη παραγωγή και κερδοφορία και βελτιωμένες υπηρεσίες προς τους πολίτες και ανάπτυξη προϊόντων.

Η έλευση της τεχνητής νοημοσύνης στις ζωές των ανθρώπων με τη χρήση ορισμένων εργαλείων επεξεργασίας φυσικής γλώσσας όπως το ChatGPT, το Bard, το Bing AI και άλλα, έχει επηρεάσει και την εκπαίδευση. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει εφαρμοστεί ευρέως σε εκπαιδευτικές πρακτικές (Τεχνητή Νοημοσύνη στην Εκπαίδευση, AIEd), όπως έξυπνα συστήματα διδασκαλίας, ρομπότ διδασκαλίας, πίνακες αναλυτικών στοιχείων μάθησης, προσαρμοστικά συστήματα μάθησης, αλληλεπιδράσεις ανθρώπου-υπολογιστή κ.λπ. (Chen, Xie, & Hwang, 2020). Διαφορετικές μεθοδολογίες τεχνητής νοημοσύνης (επεξεργασία φυσικής γλώσσας, νευρωνικά δίκτυα, μηχανική μάθηση, βαθιά μάθηση, ανάλυση μεγάλων δεδομένων και γενετικοί αλγόριθμοι) έχουν εφαρμοστεί για τη δημιουργία έξυπνων περιβαλλόντων μάθησης για ανίχνευση συμπεριφοράς, δημιουργία μοντέλων πρόβλεψης, σύσταση μάθησης κ.λπ. (Chen, Xie, & Hwang, 2020; Rowe, 2019).

Καθώς η τεχνολογία και η κοινωνία εξελίσσονται συνεχώς, είναι προφανές ότι υπάρχει ανάγκη επαναπροσδιορισμού της ηθικής με βάση το νέο ψηφιακό οικοσύστημα. Η ηθική είναι προϊόν της εξελικτικής ιστορίας, με άλλα λόγια μια διάσταση της ηθικής είναι η προσαρμογή. Στο πλαίσιο αυτό, αναφερόμενοι στην ψηφιακή ηθική, οι ερευνητές εστιάζουν ουσιαστικά στον τρόπο εφαρμογής και προσαρμογής της ηθικής στα νέα ψηφιακά περιβάλλοντα. Συγκεκριμένα, η Ψηφιακή Δεοντολογία ασχολείται με τον αντίκτυπο της ενοποίησης των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) στις κοινωνίες μας και στο περιβάλλον γενικότερα. Επικεντρώνεται σε μια σειρά θεμάτων και προβληματισμών όπως:

• Τεχνητή Νοημοσύνη (AI) και αλγοριθμική λήψη αποφάσεων, συμπεριλαμβανομένης της δικαιοσύνης.
• Η αυτοματοποίηση της ανθρώπινης νοημοσύνης για ρομποτική ή αυτόνομα οχήματα.
• Τεχνητή νοημοσύνη και το μέλλον της εργασίας και της διακυβέρνησης.
• Η χρήση ευφυών τεχνολογιών στην υγεία και την ιατρική.

Η αλγοριθμική λήψη αποφάσεων εγείρει μια σειρά από ερωτήματα:

• Ποιος είναι υπεύθυνος όταν παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα με βάση μία αλγοριθμική απόφαση, το άτομο που προγραμμάτισε τον αλγόριθμο, ο χειριστής του αλγορίθμου ή ο άνθρωπος που εφάρμοσε την απόφαση;
• Ποια είναι η διαφορά μεταξύ μιας τέτοιας απόφασης και μιας ανθρώπινης απόφασης;

Ταυτόχρονα, οι ερευνητές δίνουν έμφαση στον κρίσιμο ρόλο της ιδιωτικής και δημόσιας εκπαίδευσης για την ενίσχυση των δεξιοτήτων κριτικής σκέψης και την προώθηση μιας ηθικής κουλτούρας και χρήσης της τεχνολογίας.

* H Δρ. Άννα Μπούγια είναι AI ethics engineer στο Computer Technology Institute, Διόφαντος.

Γράφει ο Αναστάσιος Αραμπατζής

Η παραπληροφόρηση είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η πολιτική. Από τα πλαστά φυλλάδια μέχρι τις μεροληπτικές εφημερίδες, όσοι επιδιώκουν την εξουσία πάντα χειραγωγούσαν την πληροφόρηση. Σήμερα, μια τεχνολογική επανάσταση απειλεί να οδηγήσει την παραπληροφόρηση σε πρωτοφανή επίπεδα. Τα εργαλεία παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης (generative AI), ικανά να παράγουν παραπλανητικά κείμενα, εικόνες και βίντεο, δίνουν σε όσους επιδιώκουν να παραπλανήσουν ένα πρωτοφανές οπλοστάσιο. Το 2024, καθώς ένας αριθμός-ρεκόρ κρατών διεξάγει εκλογές, συμπεριλαμβανομένων των ευρωεκλογών τον Ιούνιο, τα ίδια τα θεμέλια των δημοκρατιών μας τρέμουν καθώς τα deepfakes και η προσαρμοσμένη προπαγάνδα απειλούν να πνίξουν την αλήθεια.

Η Παραπληροφόρηση στην Ψηφιακή Εποχή

Στην εποχή της ατελείωτης περιήγησης και των άμεσων ενημερώσεων, η παραπληροφόρηση εξαπλώνεται σαν πυρκαγιά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δεν πρόκειται μόνο για σκόπιμα κατασκευασμένα ψέματα – είναι οι μισές αλήθειες, οι φήμες και το παραπλανητικό περιεχόμενο που αποκτούν δυναμική, διαμορφώνουν τις αντιλήψεις μας και μερικές φορές οδηγούν σε πραγματικές συνέπειες.

Σκεφτείτε την παραπληροφόρηση ως έναν παραμορφωμένο καθρέφτη. Η παραπληροφόρηση είναι ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες που παρουσιάζονται ως γεγονότα, ανεξάρτητα από το αν υπάρχει πρόθεση εξαπάτησης. Μπορεί να είναι ένα πιασάρικο μιμίδιο (meme) με αμφίβολη πηγή, ένα λάθος επιστημονικό πόρισμα ή ένα έξυπνα επεξεργασμένο βίντεο που τροφοδοτεί μια συγκεκριμένη αφήγηση.  Σε αντίθεση με την αποπροσανατολιστική πληροφόρηση (disinformation), η οποία είναι μια σκόπιμη διάδοση ψευδών γεγονότων, η παραπληροφόρηση μπορεί να παρεισφρήσει στις ροές ειδήσεών μας ακόμη και όταν μοιράζεται με καλές προθέσεις.

Πώς οι Αλγόριθμοι Αναπαράγουν το Πρόβλημα

Οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης καθοδηγούνται από αλγόριθμους που έχουν σχεδιαστεί για να μας κρατούν απασχολημένους. Δίνουν προτεραιότητα στο περιεχόμενο που προκαλεί έντονα συναισθήματα – οργή, φόβο ή εντυπωσιασμό – ώστε να κερδίσει περισσότερα κλικ. Δυστυχώς, η αλήθεια είναι συχνά λιγότερο συναρπαστική από τη συναισθηματικά φορτισμένη παραπληροφόρηση. Αυτοί οι αλγόριθμοι δεν κάνουν διακρίσεις βάσει της ακρίβειας. Με κάθε απερίσκεπτη κοινοποίηση ή θυμωμένο σχόλιο, ενισχύουμε περαιτέρω το παραπλανητικό περιεχόμενο.

Η Ψυχολογία της Πειθούς

Είναι εύκολο να κατηγορήσουμε την τεχνολογία, αλλά η αλήθεια είναι ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε «καλωδιωμένοι» με τρόπους που μας κάνουν ευάλωτους στην παραπληροφόρηση. Να γιατί:

• Μεροληψία επιβεβαίωσης: Τείνουμε να προτιμούμε τις πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη πιστεύουμε, ακόμη και αν είναι σαθρό. Αν κάτι ευθυγραμμίζεται με την κοσμοθεωρία μας, είναι λιγότερο πιθανό να αμφισβητήσουμε την εγκυρότητά του.
• Έλλειψη κριτικής σκέψης: Σε έναν ταχέως εξελισσόμενο ψηφιακό κόσμο, πολλοί από εμάς δεν έχουμε το χρόνο ή τις δεξιότητες να ελέγξουμε κάθε ισχυρισμό που συναντάμε. Η παύση για να αξιολογήσουμε την αξιοπιστία μιας πηγής ή τη λογική ενός επιχειρήματος δεν είναι πάντα η προεπιλεγμένη μας «ρύθμιση».

Πώς η Παραγωγική Τεχνητή Νοημοσύνη Περιπλέκει το Παιχνίδι

Τα παραγωγικά μοντέλα ΤΝ μαθαίνουν από τεράστια σύνολα δεδομένων, επιτρέποντάς τους να παράγουν περιεχόμενο που δεν διακρίνεται από το ανθρώπινο έργο. Δείτε πώς αυτή η τεχνολογία περιπλέκει το τοπίο της παραπληροφόρησης:

• Deepfakes: Τα βίντεο που δημιουργούνται με τεχνητή νοημοσύνη μπορούν να τοποθετούν πειστικά ανθρώπους σε καταστάσεις που δεν υπήρξαν ποτέ ή να τους κάνουν να λένε πράγματα που δεν είπαν ποτέ. Αυτό διευκολύνει την κατασκευή επιβαρυντικών ή εμπρηστικών “αποδείξεων” για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης.
• Συνθετικό κείμενο: Τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να παράγουν μεγάλες ποσότητες παραπλανητικού κειμένου, όπως ψεύτικα άρθρα ειδήσεων ή αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που έχουν σχεδιαστεί για να φαίνονται αυθεντικές. Αυτό μπορεί να εξουδετερώσει τις προσπάθειες ελέγχου των γεγονότων (fact-checking).
• Φτηνή και εύκολη παραπληροφόρηση: Το (τεχνολογικό) όριο για τη δημιουργία πειστικής παραπληροφόρησης μειώνεται συνεχώς. Οι κακόβουλοι δρώντες δεν χρειάζονται εξελιγμένες τεχνικές δεξιότητες – απλά εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να ενισχύσουν τις προσπάθειές τους.

Οι Κίνδυνοι της Παραπληροφόρησης

Ο αντίκτυπος της παραπληροφόρησης υπερβαίνει κατά πολύ τα πληγωμένα συναισθήματα:

• Μολύνει τον δημόσιο διάλογο: Η παραπληροφόρηση εμποδίζει την τεκμηριωμένη συζήτηση. Οδηγεί σε παρανοήσεις σχετικά με σημαντικά ζητήματα και δυσχεραίνει την εξεύρεση συναίνεσης.
• Υπονομεύει την εμπιστοσύνη: Όταν δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε σε βασικά γεγονότα, καταρρέει η εμπιστοσύνη στους θεσμούς, στην επιστήμη, ακόμη και στη δημοκρατική διαδικασία.
• Στοχευμένη χειραγώγηση: Τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να επιτρέψουν εξαιρετικά εξατομικευμένες εκστρατείες παραπληροφόρησης που εκμεταλλεύονται συγκεκριμένα τρωτά σημεία ή προκαταλήψεις ατόμων και ομάδων.
• Επιρροή στις αποφάσεις: Η παραπληροφόρηση μπορεί να επηρεάσει προσωπικές αποφάσεις, συμπεριλαμβανομένης της υπερψήφισης υποψηφίων με λιγότερα προσόντα ή της προώθησης ριζοσπαστικών προγραμμάτων.

Τι Μπορεί να Γίνει;

Δεν υπάρχει μια απλή, εύκολη απάντηση για την καταπολέμηση της διάδοσης της παραπληροφόρησης. Η παραπληροφόρηση ευδοκιμεί σε έναν περίπλοκο ιστό ανθρώπινης ψυχολογίας, τεχνολογικών κενών και πολιτικών ατζέντων. Ωστόσο, η αναγνώριση αυτών των προκλήσεων είναι το πρώτο βήμα προς την οικοδόμηση αποτελεσματικών λύσεων.  Ακολουθούν ορισμένοι κρίσιμοι τομείς στους οποίους αξίζει να επικεντρωθεί κανείς:

• Ενίσχυση του τεχνολογικού αλφαβητισμού: Σε έναν ψηφιακό κόσμο, η ικανότητα διάκρισης αξιόπιστων πηγών από αμφισβητούμενες είναι υψίστης σημασίας. Οι εκπαιδευτικές εκστρατείες, τα εργαστήρια και οι προσβάσιμοι διαδικτυακοί πόροι θα πρέπει να στοχεύουν στο να διδάξουν στο κοινό πώς να εντοπίζει τις “κόκκινες σημαίες” των ψευδών ειδήσεων: εντυπωσιακούς τίτλους, μη επαληθευμένες πηγές, κακοφτιαγμένους ιστότοπους ή συναισθηματικά φορτισμένη γλώσσα.
• Επένδυση στον έλεγχο των γεγονότων: Η υποστήριξη ανεξάρτητων οργανισμών ελέγχου των γεγονότων είναι ζωτικής σημασίας. Αυτοί δρουν ως ανεξάρτητοι παρατηρητές, εξετάζοντας τις ειδήσεις, τους ισχυρισμούς των πολιτικών και το περιεχόμενο των ιών.  Τα μέσα ενημέρωσης θα πρέπει να εξετάσουν το ενδεχόμενο να επισημαίνουν εμφανώς το περιεχόμενο που έχει επαληθευτεί ή να επισημαίνουν σαφώς τις δυνητικά παραπλανητικές πληροφορίες.
• Εξισορρόπηση ευθύνης και ελευθερίας: Οι εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης και οι μηχανές αναζήτησης φέρουν σημαντική ευθύνη για τον περιορισμό της ροής της παραπληροφόρησης. Η Πράξη Ψηφιακών Υπηρεσιών (Digital Services Act, DSA) της ΕΕ υπογραμμίζει αυτή την ευθύνη, θέτοντας απαιτήσεις στις πλατφόρμες για την αντιμετώπιση του επιβλαβούς περιεχομένου. Ωστόσο, πρόκειται για έναν ευαίσθητο τομέα, καθώς η σκληρή λογοκρισία μπορεί να υπονομεύσει την ελευθερία του λόγου. Στρατηγικές όπως η υποβάθμιση αναξιόπιστων πηγών, η συνεργασία με φορείς ελέγχου γεγονότων και η παροχή πλαισίου για ύποπτο περιεχόμενο μπορούν να βοηθήσουν, αλλά η εύρεση της σωστής ισορροπίας είναι ένας συνεχής αγώνας, ακόμη και στο πλαίσιο κανονισμών όπως η DSA.
• Η σημασία της προσωπικής υπευθυνότητας: Ακόμη και με τις θεσμικές αλλαγές, τα άτομα διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο. Είναι σημαντικό να είστε επιφυλακτικοί, να κάνετε ερωτήσεις σχετικά με το από πού προέρχονται οι πληροφορίες και να έχετε υπόψη σας τις συναισθηματικές αντιδράσεις που προκαλεί το περιεχόμενο. Πριν μοιραστείτε οτιδήποτε, επαληθεύστε το με μια αξιόπιστη πηγή. Η κριτική σκέψη μπορεί να σπάσει τον κύκλο της παραπληροφόρησης.

Ο αγώνας κατά της παραπληροφόρησης είναι μαραθώνιος, όχι σπριντ. Καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται, πρέπει να εξελίσσονται και οι στρατηγικές μας. Πρέπει να παραμένουμε σε εγρήγορση για να προστατεύσουμε την ελευθερία του λόγου και ταυτόχρονα να διαφυλάξουμε την αλήθεια.

Γράφει o Δημοσθένης Κωστούλας ΜΒΑ, MSc, BSc*

Ο μεσημεριανός μου ύπνος βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη και τα πρώτα χαλαρωτικά όνειρα άρχισαν να με συντροφεύουν. Άλλωστε, σπάνια πλέον βρίσκω χρόνο για μεσημεριανή siesta, αλλά αυτήν την Κυριακή επιτέλους τα κατάφερα!

Ο βαθύς ύπνος διακόπτεται βιαίως από μια εισερχόμενη κλήση στο κινητό μου… «Παρακαλώ;», απάντησα νυσταγμένα και κάπως τρομαγμένα από το ξαφνικό εγερτήριο. «Καλησπέρα σας. Κ. Κωστούλα, σας καλούμε από το γραφείο του υποψηφίου για τις περιφερειακές εκλογές κ.Τάδε Ταδόπουλου για να σας ενημερώσουμε για τις θέσεις και τις απόψεις του για την Περιφέρεια στην οποία ψηφίζετε. Θα μπορούσα να σας απασχολήσω για λίγα λεπτά;», ανέφερε από την άλλη γραμμή μια ευγενική φωνή. Προς στιγμήν τα έχασα… Κοιμόμουνα, ήταν Κυριακή τρεις και μισή το μεσημέρι, κάποιος κ. Ταδόπουλος και η παρέα του με γνώριζε, ενώ γνώριζε και σε ποια περιφέρεια ψηφίζω.. Μα που με γνώριζαν ο κ.Ταδόπουλος και η ευγενική βοηθός του; Να ήμουνα και κανένας διάσημος… «Εμμ, συγνώμη ευγενική μου κυρία, αλλά πως γνωρίζετε το επίθετο μου, τον αριθμό του τηλεφώνου μου και το μέρος που ψηφίζω;», ρώτησα ευγενικά. «Όσο για το ακατάλληλων της ώρας, δεν θα το σχολιάσω». «Συγνώμη για την ενόχληση. Τα στοιχεία σας υπάρχουν από παλαιότερα», απάντησε κάπως σαστισμένη η συνομιλήτρια μου, για να κληθεί να απαντήσει στο επόμενο ερώτημα μου: «Από πού και από πότε ακριβώς υπάρχουν τα στοιχεία μου; Δεν θυμάμαι να έχω δώσει ποτέ την συγκατάθεση μου στον κ. Ταδόπουλο για να τηρεί τα προσωπικά μου δεδομένα στο αρχείο του.». Δεν ανέμενα να λάβω καμία πειστική απάντηση, όπως έτσι και έγινε. Δεν υπήρχε τίποτα παραπάνω να αναφέρει η συνομιλήτρια μου, πριν ολοκληρώσει βιαστικά την τηλεφωνική μας συνομιλία. «Δεν θα ήταν σωστό να καταγγείλω την παράνομη επεξεργασία στην Αρχή Προστασίας Δεδομένων;», αναρωτήθηκα. Αλλά ακριβώς εκείνη την στιγμή, με διαπέρασε το… ελληνικό σύνδρομο: «Ωχ αδερφέ… εγώ θα σώσω την χώρα;… Δεν μπορεί μόνο εγώ να προσπαθώ να διορθώνω τα πράγματα και τελικά να μην αλλάζει τίποτα… Άλλωστε, ποιος τα βάζει με τους υποψήφιους πολιτικούς άρχοντες!».

Την επόμενη ημέρα το απόγευμα, ήρθε η ώρα να επισκεφτώ τον ιατρό μου. Στα ράφια του σαλονιού αναμονής του ιατρείου, μπορούσε κάποιος να δει όλους τους φακέλους των υπόλοιπων πελατών / ασθενών, με φαρδιά πλατιά γραμμένα τα ονοματεπώνυμα τους επάνω στους φακέλους και τις ημερομηνίες επίσκεψης τους. «Γιατί πρέπει να γνωρίζω ποιοι και πότε έχουν επισκεφτεί τον ιατρό και, μάλιστα, να μου δίνεται η δυνατότητα να ξεφυλλίσω κάποιους από τους φακέλους, αν ήμουν περίεργος ή/και κακοπροαίρετος;», σκέφτηκα, για να διακόψει την σκέψη μου η τσιριχτή φωνή της γραμματέως: «Ο κ. Κωστούλας να περάσει μέσα»! Ξάφνου, με κοιτούσαν 4 ζευγάρια μάτια από τους υπόλοιπους επισκέπτες του ιατρείου. «Τώρα που γνωρίζουν πως ονομάζομαι, πιθανότατα να προσπαθούν να μαντέψουν από τι πάσχω ή τι εξέταση θα μου κάνει ο ιατρός..», σκέφτηκα εκνευρισμένος ενώ κατευθυνόμουνα με σκυμμένο το κεφάλι προς το γραφείο του ιατρού. Στην πραγματικότητα, κανείς δεν ασχολούνταν μαζί μου… Όπως πιθανότατα δεν θα ασχολήθηκαν όταν λάβανε πριν δύο ημέρες ένα ενημερωτικό email από το ίδιο ιατρείο, με κοινή θέα όλους τους παραλήπτες, οι οποίοι προφανώς αποτελούσαν το σύνολο των πελατών / ασθενών του συγκεκριμένου ιατρού… Αλλά ακριβώς εκείνη την στιγμή, με διαπέρασε το… ελληνικό σύνδρομο: «Ωχ αδερφέ… εγώ θα σώσω την χώρα;… Δεν μπορεί μόνο εγώ να προσπαθώ να διορθώνω τα πράγματα και τελικά να μην αλλάζει τίποτα… Άλλωστε ποιος τα βάζει με τον ιατρό του, που τον γνωρίζει τόσα χρόνια;!».

Έφτασε η Κυριακή. Επιτέλους, μόλις κάθισα στην θέση του γηπέδου για να δω την αγαπημένη μου ομάδα! Τι ντέρμπι θα είναι και αυτό! «Είναι η κατάλληλη ώρα να απολαύσω το παγωτό μου, πριν ξεκινήσει ο αγώνας», σκέφτηκα και ξεκίνησα να το απολαμβάνω «μπουκιά – μπουκιά». Ξαφνικά, άρχισα να ακούω από τριγύρω μου χαριτωμένα σχόλια για το τι γεύση μπορεί να έχει το παγωτό κλπ., για να σηκώσω το κεφάλι μου και να δω τον εαυτό μου στο τεράστιο video wall του γηπέδου, να κρατάει το λαχταριστό παγωτό! Πλέον των 20.000 φιλάθλων με… θαύμαζε στους ηλεκτρονικούς πίνακες του γηπέδου και εγώ κοιτούσα αποσβολωμένος, με ένα απροσδιόριστο αίσθημα ενοχής! «Μα γιατί πρέπει να με βλέπουν όλοι στις τεράστιες οθόνες και να με σχολιάζουν;», αναρωτήθηκα από μέσα μου. Να ήμουνα και κανένας διάσημος… Να ήμουνα και κανένας όμορφος… «Θα έπρεπε να με ρωτούσε ο σκηνοθέτης και ο κάμεραμαν ή είναι δεδομένο ότι, όταν εμφανίζεσαι σε δημόσιες εκδηλώσεις και δημόσιους χώρους, είσαι «έρμαιο» του καθενός να σε αποθανατίζει όποια ώρα επιθυμεί και σε όποια φάση και αν σε βρει;».

Η συγκεκριμένη στιγμή μου θύμισε ένα παρόμοιο συμβάν της προηγούμενης χρονιάς, όταν σε ένα νυχτερινό δελτίο ειδήσεων υψηλής ακροαματικότητας, είχα δει έκπληκτος τον εαυτό μου να κολυμπάει στην παραλία με ένα σωσίβιο σε σχήμα μονόκερου ροζ χρώματος (της κόρης μου!), με αποτέλεσμα την επόμενη μέρα να είμαι ο περίγελος στον χώρο εργασίας μου… «Τι σχέση είχα εγώ με το γενικό ρεπορτάζ για τις γεμάτες παραλίες τις ζεστές ημέρες του καλοκαιριού;», είχα αναρωτηθεί τότε… Να ήμουνα και κανένας διάσημος.. Να ήμουνα και κανένας όμορφος…

«Ουφ! Τα βαρέθηκα όλα», σκέφτηκα. «Θα σηκωθώ να φύγω διακοπές με το αεροπλάνο, θα πάω μακριά από όλες αυτές τις σκέψεις περί μη σεβασμού των προσωπικών μου δεδομένων.. θα πάω να χαλαρώσω..»!

«Ο κ. Δ. Κωστούλας να εμφανιστεί αμέσως στην πύλη 9 γιατί η πτήση ΟΑ 935 είναι έτοιμη να αναχωρήσει. Επαναλαμβάνω, ο κ. Δ. Κωστούλας….». Εκεί που έτρεχα λαχανιασμένος με την βαλίτσα μου για να προλάβω την πτήση μου προς… την χαλάρωση, άκουγα αριστερά και δεξιά πειράγματα του τύπου «Τρέξε Κωστούλα, τρέξε», με ευθεία παραπομπή στο αγαπημένο μου έργο Forest Gump και την αείμνηστη φράση «Run Forest, run!». Μέσα στην αγωνία και τον πανικό μου, βρήκα τον χρόνο να αναρωτηθώ γιατί έπρεπε να γνωρίζουν όλοι οι επισκέπτες του αεροδρομίου το όνομα του φουκαρά που καθυστέρησε και τρέχει αλλόφρων για να προλάβει την πτήση του… Να ήμουνα και κανένας διάσημος!

«Ωχ αδερφέ… εγώ θα σώσω την χώρα;… Δεν μπορεί μόνο εγώ να προσπαθώ να διορθώνω τα πράγματα και τελικά να μην αλλάζει τίποτα… Άλλωστε ποιος τα βάζει με τους πάντες… ποιος τα βάζει με το σύστημα»!

*Ο Δημοσθένης Κ. Κωστούλας, GDPR Expert / certified DPO, CQI IRCA Certified Lead Auditor ISO 9001:2015, ISO 27001:2013, είναι απόφοιτος του Τμήματος Διεθνών & Ευρωπαϊκών Οικονομικών και Πολιτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και κάτοχος των τίτλων MBΑ, MSc in International Business and Finance και Diploma in Digital & Social Media Marketing (ACT). Είναι ένας εκ των δύο συγγραφέων του βιβλίου με τίτλο «Η Συμμόρφωση με τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων – Πρακτικά Ζητήματα – Υποδείγματα» (Ιανουάριος 2020, Εκδόσεις ΝΟΜΟΡΑΜΑ.ΝΤ), ενώ ταυτόχρονα, είναι εκπαιδευτής και αρθρογράφος για θέματα προστασίας δεδομένων. Είναι μέλος Δ.Σ. του European Association of Data Protection Professional (EADPP) και γενικός γραμματέας και επικεφαλής της επιτροπής επικοινωνίας & εκδηλώσεων  του Ελληνικού παραρτήματος EADPP, επιστημονικός συνεργάτης του Ευρωμεσογειακού Ινστιτούτου Ποιότητας & Ασφάλειας στις Υπηρεσίες Υγείας Avedis Donabedian (EIQSH) και μέλος της Homo Digitalis.