Γράφει η Μαρία Κατσιώτη
Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2023), η πρόσβαση των Ελλήνων στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) είναι ένας από τους κύριους λόγους χρήσης του Διαδικτύου. Η επίδραση των ΜΚΔ στη ζωή μας μπορεί να είναι θετική (δυνατότητες επικοινωνίας, πρόσβασης σε πληροφορίες, συμμετοχής σε ομάδες κ.α.) αλλά και αρνητική (όπως επιρροή πολιτικής βούλησης, διακρίσεις, εκφοβισμός, εθισμός, παραπληροφόρηση, παράνομη συλλογή και επεξεργασία δεδομένων). Αναφορικά με την προστασία προσωπικών δεδομένων χρηστών, με στόχο τον αποτελεσματικότερο περιορισμό των σχετικών αρνητικών επιπτώσεων (σε σχέση με την Οδηγία 95/46), ο ευρωπαίος νομοθέτης ψήφισε τον GDPR το 2016, ο οποίος τέθηκε σε εφαρμογή το 2018. Στο σημείο αυτό τίθεται το ερώτημα: τελικά ο GDPR έχει συμβάλλει μέχρι στιγμής στον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων των ΜΚΔ στην προστασία προσωπικών δεδομένων χρηστών; Για να δώσουμε μία απάντηση, ας μελετήσουμε την περίπτωση του Facebook ως ΜΚΔ της Meta.
Τι είναι το Facebook, πως λειτουργεί και ποια είναι η σχέση του με τα προσωπικά μας δεδομένα;
Το Facebook είναι μία διαδικτυακή πλατφόρμα που επιτρέπει στους χρήστες να αναπτύσσουν δίκτυα και κοινότητες εντός αυτού και να ανταλλάσσουν μηνύματα, περιεχόμενα και γενικά πληροφορίες (προσωπικά δεδομένα και μη). Αν και οι περισσότεροι χρήστες πιστεύουν ότι οι υπηρεσίες του Facebook παρέχονται δωρεάν, στην πραγματικότητα λανθάνουν. Μέχρι το 2023, το μοντέλο εσόδων του Facebook ήταν αποκλειστικά η διαφήμιση. Το μοντέλο εσόδων διαφήμισης σημαίνει ότι το Facebook συλλέγει και γενικά επεξεργάζεται τα προσωπικά δεδομένα που ο χρήστης παρέχει κατά την εγγραφή του σε αυτό και από την διάδραση του με άλλους χρήστες, με ιστοσελίδες και περιεχόμενα, καθώς και προσωπικά του δεδομένα εκτός πλατφόρμας που παρέχονται από τρίτους με στόχο να καταρτίσει το προφίλ του εκάστοτε χρήστη και να προβαίνει σε στοχευμένες διαφημίσεις επί πληρωμή (από επιχειρηματικούς χρήστες συνήθως για διαφήμιση του προϊόντος τους) βάσει του προφίλ και συμπεριφοράς του (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων, 2020).
Αυτή η αναλυτική (έως ψυχογραφική) κατάρτιση προφίλ σε συνδυασμό με το μέγεθος και τον παγκόσμιο χαρακτήρα της εταιρίας δημιουργεί κινδύνους για τα δικαιώματα και ελευθερίες του ατόμου και ιδίως για την προστασία των προσωπικών δεδομένων του χρήστη, όπως η χειραγώγηση της βούλησης των χρηστών τόσο για καταναλωτικές όσο και για πολιτικές ενέργειες (π.χ. σκάνδαλο Cambridge analytica), η έλλειψη νομιμότητας επεξεργασίας, διαφάνειας, ουσιαστικής ενημέρωσης και ελέγχου του χρήστη επί των προσωπικών του δεδομένων, η αίσθηση της διαρκής παρακολούθησης του, οι ενδεχόμενες διακρίσεις βάσει προφίλ, η στόχευση και η ενδεχόμενη αρνητική επιρροή στην ανάπτυξη των παιδιών.
Πλέον, μετά την ανακοίνωση της Meta τον Οκτώβριο του 2023, το Facebook υιοθέτησε το μοντέλο “pay or consent” (Συνδρομή ή Συγκατάθεση για συμπεριφορική διαφήμιση), παρέχοντας σήμερα στους χρήστες τρεις (στην αρχή ήταν δύο) εναλλακτικές επιλογές για τη χρήση του Facebook: α) με συνδρομή (η οποία είναι πλέον μικρότερη σε σχέση με την αρχική προτεινόμενη λόγω της Γνώμης 08/2024 του ΕΣΠΔ, όπως αναφέρεται παρακάτω), β) με εξατομικευμένες διαφημίσεις και γ) λιγότερο εξατομικευμένες διαφημίσεις (η τρίτη επιλογή δόθηκε μετά από τη Γνώμη 08/2024 του ΕΣΠΔ).
Από το 2016 μέχρι το 2025, ποια ήταν τελικά η επιρροή του GDPR στο Facebook;
Από το 2016 που ψηφίστηκε ο GDPR μέχρι σήμερα, το Facebook έχει προβεί σε πολλές τροποποιήσεις και ενέργειες προς συμμόρφωση με αυτόν κατόπιν σχετικών Πράξεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων (ΕΣΠΔ), Αποφάσεων του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ), καθώς και κατόπιν του συνόλου προστίμων που επέβαλε η Ιρλανδική Αρχή Προστασίας Δεδομένων στη Meta Ireland, ως θυγατρική της Meta, για το ΜΚΔ Facebook.
Ειδικότερα, σχετικές Πράξεις του ΕΣΠΔ που έχουν εκδοθεί και έχουν ασκήσει επιρροή στο Facebook είναι ενδεικτικά οι ακόλουθες:
- «Κατευθυντήριες γραμμές 8/2020 σχετικά με τη στόχευση χρηστών μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Έκδοση 2.0)».
- “Guidelines 03/2022 on Deceptive design patterns in social media platform interfaces: how to recognise and avoid them (Version 2.0)”.
- “Urgent Binding Decision 01/2023 requested by the Norwegian SA for the ordering of final measures regarding Meta Platforms Ireland Ltd (Art. 66(2) GDPR)”. Βάσει της απόφασης η META δεν μπορεί να χρησιμοποιεί τη «σύμβαση» ή το «έννομο συμφέρον» ως νομική βάση επεξεργασίας για σκοπούς συμπεριφορικής διαφήμισης.
- «Γνώμη 8/2024 σχετικά με την έγκυρη συγκατάθεση στο πλαίσιο μοντέλων συγκατάθεσης ή πληρωμής τα οποία εφαρμόζουν μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες».
Αναφορικά με τα πρόστιμα από την Ιρλανδική Επιτροπή για την Προστασία Δεδομένων, επιβλήθηκαν ενδεικτικά τα ακόλουθα κατά το διάστημα 2022-2024:
- 15/3/2022: Πρόστιμο 17 εκατομμύρια ευρώ στη Meta (Facebook) λόγω έλλειψης τεχνικών και οργανωτικών μέτρων ασφαλείας
- 28/11/2022: Πρόστιμο 265 εκατομμύρια ευρώ στη Meta (Facebook) λόγω έλλειψης προστασίας δεδομένων από το σχεδιασμό και εξ ορισμού (by design and by default)
- 4/1/2023: Πρόστιμο 210 εκατομμύρια ευρώ στη Meta (Facebook) λόγω του ότι δεν νομιμοποιείται να χρησιμοποιεί ως νομική βάση της «σύμβασης» για την συμπεριφορική διαφήμιση ως πράξη επεξεργασίας
- 22/5/2023: Πρόστιμο ρεκόρ 1,2 δισ. Ευρώ στη Meta (Facebook) λόγω παράνομων διαβιβάσεων δεδομένων στις ΗΠΑ, κατόπιν μάλιστα της ακύρωσης της Απόφασης Επάρκειας της Ευρωπαικής Επιτροπής σχετικά με την επάρκεια της προστασίας που παρέχεται από την ασπίδα προστασίας της ιδιωτικής ζωής ΕΕ-ΗΠΑ, δυνάμει της Απόφασης ΔΕΕ Schrems II (2020).
- 17/12/2024 : Πρόστιμο 250 εκατομμύρια ευρώ, μεταξύ άλλων, λόγω του ότι τα συστήματα επεξεργασίας του Facebook δεν ήταν by design και by default σχεδιασμένα σύμφωνα με τον GDPR.
Τέλος, παρακάτω παρουσιάζονται ενδεικτικά κάποιες ενέργειες στις οποίες προέβη η εταιρία σε σχέση με την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων χρηστών στο Facebook προς συμμόρφωση με τον GDPR και τις Πράξεις του ΕΣΠΔ και της Ιρλανδικής Επιτροπής, καθώς και Αποφάσεις του ΔΕΕ:
- Διορισμός Υπεύθυνου Προστασίας Δεδομένων για πρώτη φορά με ανακοίνωση του 2017.
- Aνακοίνωση της Meta ότι από τις 7 Σεπτεμβρίου 2023, η διατλαντική μεταφορά δεδομένων χρηστών του Facebook θα πιστοποιηθεί βάσει του νέου Πλαισίου Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (DPF), το οποίο πράγματι συνέβη (βλέπετε εδώ).
- Αλλαγή της νομικής βάσης για την επεξεργασία δεδομένων για την συμπεριφορική διαφήμιση από τη «σύμβαση» στην νομική βάση της «συγκατάθεσης».
- Για να είναι έγκυρη η «συγκατάθεση», η Meta υιοθέτησε το μοντέλο “pay or consent” με τρεις εναλλακτικές επιλογές, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως.
- Δημιουργία πιο αναλυτικής και «διάφανης» Πολιτικής Προσωπικών Δεδομένων με παραδείγματα, βίντεο και φωτογραφίες. Σύμφωνα με έρευνα (Hanlon & Jones, 2023), μεταξύ των ετών 2005 και 2023, το Facebook ως ΜΚΔ έχει τροποποιήσει την Πολιτική Απορρήτου του 24 φορές, με την πρώτη έκδοση να περιέχει 1.000 λέξεις, ενώ η έκδοση του 2023 να έχει φτάσει τις 11.476 λέξεις.
- Δημιουργία διαφόρων εργαλείων για μεγαλύτερο έλεγχο των προσωπικών δεδομένων των χρηστών και διαφάνεια (π.χ. εργαλείο μεταβίβασης των δεδομένων σε άλλη υπηρεσία και εργαλείο πρόσβασης, διαχείρισης και διαγραφής των παρεχόμενων δεδομένων κ.ά.).
Λαμβάνοντας όλα τα ανωτέρω υπόψη, γίνεται αντιληπτό ότι ο GDPR μέσω των προβλεπόμενων αρμόδιων οργάνων και πράξεων ασκεί επιρροή, έστω και με αργούς ρυθμούς, σε μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες (όπως τα ΜΚΔ) οι οποίες (πολλές φορές υπό το «φόβο» επιβολής προστίμου) προβαίνουν σε ενέργειες συμμόρφωσης, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτόν στην διεκδίκηση του ελέγχου του Υποκειμένου των Δεδομένων επί των προσωπικών του δεδομένων.
Βιβλιογραφία – Αναφορές
Hanlon, A., & Jones, K. (2023, July 07). Ethical concerns about social media privacy policies: do users have the ability to comprehend their consent actions? Journal of Strategic Marketing. doi:10.1080/0965254X.2023.2232817.
Meta. (2024, November 12). Facebook and Instagram to Offer Subscription for No Ads in Europe. Ανάκτηση Μάρτιος 2025.
Ελληνική Στατιστική Αρχή. (2024). ΕΡΕΥΝΑ ΧΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΠΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ΚΑΙ ΑΤΟΜΑ.
Ευρωπαικό Συμβούλιο Προσωπικών Δεδομένων. (8/2020, Σεπτέμβριος). Κατευθυντήριες γραμμές 8/2020 σχετικά με τη στόχευση χρηστών μέσων κοινωνικής δικτύωσης-Έκδοση 2.0.
*Η Μαρία Κατσιώτη είναι Δικηγόρος, Msc Law and Informatics.