Γράφει η Αυγή Σαουλίδου*
Στο πλαίσιο της ψηφιακής επανάστασης που χαρακτηρίζει την εποχή μας, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αναδειχθεί σε ένα ισχυρό μέσο που διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο συνδεόμαστε, μοιραζόμαστε εμπειρίες και εκφραζόμαστε στην καθημερινότητά μας. Εντός αυτού του δυναμικού και συνεχώς εξελισσόμενου τοπίου, όπου η εικόνα πρωταγωνιστεί, έχουν γίνει εξαιρετικά δημοφιλή και χρησιμοποιούντα μαζικά από τους χρήστες των social media τα φίλτρα προσώπου (AR Filters). Ενώ αυτά τα φίλτρα συχνά προσδίδουν μία ανάλαφρη και διασκεδαστική διάθεση στις ψηφιακές μας αλληλεπιδράσεις, οι συνέπειες της χρήσης τους δημιουργούν ένα πολύπλευρο ζήτημα που χρήζει προσεκτικής εξέτασης.
Η χρήση των φίλτρων προσώπου (AR Filters) στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης
Η ταχύτητα με την οποία εναλλάσσονται οι πληροφορίες σήμερα, έχει αναδείξει σε βασικό στοιχείο επικοινωνίας την εικόνα. Μια εικόνα είναι ικανή να εκφράσει συναισθηματικές καταστάσεις, να αναδείξει μηνύματα και να προκαλέσει συναισθήματα πολύ πιο άμεσα και έντονα από ένα κείμενο. Ενώ οι λέξεις λοιπόν μπορούν να μεταδώσουν συγκεκριμένες πληροφορίες, η εικόνα υπερέχει στην απεικόνιση σύνθετων εννοιών προσφέροντας μια ολοκληρωμένη εμπειρία. Όπως συνηθίζουμε να λέμε «μία εικόνα, χίλιες λέξεις». Επιπλέον, η ανάγκη για αποδοχή στα social media, η οποία αποτυπώνεται μέσω των likes στις αναρτήσεις των χρηστών, δημιούργησε την ανάγκη για ψηφιακή επεξεργασία των εικόνων/φωτογραφιών με σκοπό τη βελτίωσή τους. Έτσι οδηγηθήκαμε στην εκτεταμένη χρήση των εργαλείων ψηφιακής επεξεργασίας εικόνας και αργότερα η τάση αυτή επεκτάθηκε στην ευρεία χρήση φίλτρων επαυξημένης πραγματικότητας (AR Filters) που εφαρμόζουν στο πρόσωπο των χρηστών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Instagram, TikTok κ.α.). Η μαζική χρήση των φίλτρων προσώπου όμως έχει πολλαπλές συνέπειες, αρχικά στην ιδιωτικότητα των χρηστών και αν προχωρήσουμε λίγο βαθύτερα, έχει κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις τόσο στους ίδιους τους χρήστες των φίλτρων προσώπου, όσο και στους αποδέκτες των ψηφιακά αλλοιωμένων εικόνων.
Οι επιπτώσεις στην ιδιωτικότητα και στην ψυχική υγεία των χρηστών
Η χρήση των φίλτρων προσώπου συνιστά μία νέα πρόκληση για την προστασία της ιδιωτικότητας. Οι εφαρμογές φίλτρων προσώπου, αξιοποιώντας προηγμένη τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου, ανιχνεύουν χαρακτηριστικά προσώπου και τα τροποποιούν. Σε πρώτο επίπεδο, η συλλογή δεδομένων προσώπου εγείρει βάσιμες ανησυχίες που αφορούν τον τρόπο διαχείρισης, δυνητικής εκμετάλλευσης ή ακόμη και κατάχρησης αυτών των δεδομένων, χωρίς την ενημέρωση και συγκατάθεση των χρηστών. Οι χρήστες, λόγω μη επαρκούς πληροφόρησης και παρασυρμένοι από την παιγνιώδη διάθεση που τους καταλαμβάνει όταν χρησιμοποιούν τέτοιου είδους εφαρμογές, είναι πιθανό να εκθέσουν ακούσια τα προσωπικά τους δεδομένα. Ακόμη, οι επιπτώσεις της ευρείας χρήσης τεχνολογίας αναγνώρισης προσώπου επεκτείνονται πέρα από το άτομο, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη και αποδοχή μίας κουλτούρας παρακολούθησης.
Σε δεύτερο επίπεδο, ενώ τα φίλτρα προσώπου στοχεύουν είτε να βελτιώσουν αισθητικά τις εικόνες είτε να διασκεδάσουν τους χρήστες, συμβάλλουν επίσης στην ανάπτυξη ενός ψηφιακού τοπίου, όπου διαστρεβλώνονται ολοένα και περισσότερο οι αντιλήψεις για την ταυτότητα και την ομορφιά. Η συνεχής έκθεση των χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε εξιδανικευμένες, ψηφιακά αλλοιωμένες εικόνες έχει παρατηρηθεί ότι επηρεάζει σημαντικά την αυτοεκτίμηση και δημιουργεί στρεβλή αντίληψη για την εικόνα των ατόμων. Ιδίως οι χρήστες νεότερων ηλικιών συνιστούν πιο ευάλωτες και επιρρεπείς ομάδες. Μάλιστα έρευνες των τελευταίων ετών έχουν συσχετίσει την εκτεταμένη χρήση φίλτρων προσώπου με την αύξηση των αισθητικών επεμβάσεων στις νεαρές ηλικίες. Ενδεικτικός του φαινομένου είναι ο όρος “Snapchat Dysmorphia”, ο οποίος περιγράφει την αίσθηση αποσύνδεσης που βιώνουν κάποιοι χρήστες μεταξύ της πραγματικής τους εμφάνισης και των εικόνων που μοιράζονται με τον κόσμο. Οι σημαντικές αυτές κοινωνικές επιπτώσεις της καθιέρωσης μη ρεαλιστικών προτύπων ομορφιάς αναδεικνύουν την ευθύνη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αναφορικά με την χρήση νέων τεχνολογιών.
Νομοθετικές Ρυθμίσεις και Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη
Σε απάντηση στις προκλήσεις που θέτουν τα φίλτρα προσώπου, κυβερνήσεις και φορείς ενεργούν για την καθιέρωση νομοθεσίας που αφορά στην τους στο διαδίκτυο, στην χρήση τεχνολογίας αναγνώρισης προσώπου και στην προστασία των προσωπικών δεδομένων. Αυτή η νομοθεσία αντικατοπτρίζει την αναγνώριση της ανάγκης ισορροπίας μεταξύ της καινοτομίας και της προστασίας των ψηφιακών δικαιωμάτων.
Ενδεικτικά, σύμφωνα με τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (GDPR), τα βιομετρικά δεδομένα, τα οποία συλλέγονται κατά τη χρήση τεχνολογίας αναγνώρισης προσώπου, συνιστούν ευαίσθητα δεδομένα, η επεξεργασία των οποίων επιτρέπεται μόνο κατ’ εξαίρεση. Επιπλέον, σχετικά με την χρήση τεχνολογίας αναγνώρισης προσώπου, η Συμβουλευτική Επιτροπή της Σύμβασης για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της αυτόματης επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα έχει εκδώσει σχετικές κατευθυντήριες γραμμές το 2021 (Guidelines on facial recognition, 2021). Σχετικά με τον αντίκτυπο στην ψυχική υγεία των χρηστών, κάποιες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Νορβηγία και η Γαλλία έχουν θεσπίσει ήδη νομοθεσία, σύμφωνα με την οποία οι influencers, εφόσον χρησιμοποιούν φίλτρα προσώπου, είναι υποχρεωμένοι/ες να κάνουν σχετική αναφορά στις αναρτήσεις τους προκειμένου να μην παραπλανούν τους αποδέκτες του περιεχομένου τους.
Ωστόσο, τα μέσα κοινωνικής ως κύριοι πάροχοι αυτών των τεχνολογιών έχουν σημαντική ευθύνη και οφείλουν να αναλάβουν ενεργό ρόλο για τη διασφάλιση της ενημέρωσης των χρηστών και της υπεύθυνης χρήσης των φίλτρων προσώπου, υιοθετώντας διαφανείς πολιτικές, ισχυρούς μηχανισμούς συναίνεσης και διασφαλίσεις κατά της κατάχρησης. Στόχος θα πρέπει να είναι η επαρκής ενημέρωση των χρηστών και η προώθηση ενός ψηφιακού περιβάλλοντος που δίνει προτεραιότητα στην ευημερία των χρηστών.
Συμπέρασμα
Παρά το γεγονός ότι τα φίλτρα προσώπου των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχουν αδιαμφισβήτητα φέρει επανάσταση στην ψηφιακή αυτοέκφραση, ο αντίκτυπός τους στα ψηφιακά δικαιώματα δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Η προστασία της ιδιωτικής ζωής, η συναίνεση, η παραπλάνηση, η ανάπτυξη μη ρεαλιστικών προτύπων ομορφιάς και η επίδραση αυτών στην ψυχολογία των χρηστών συνιστούν περίπλοκα ζητήματα με πολλές προεκτάσεις, τα οποία απαιτούν ανάλυση και αντιμετώπιση.
Η εύρεση ισορροπίας μεταξύ της προώθησης της καινοτομίας και της εφαρμογής αποτελεσματικών κανονιστικών μέτρων είναι κρίσιμη κατά την περιήγησή μας στον δυναμικό χώρο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Καθώς εξερευνούμε τις δυνατότητες της επαυξημένης πραγματικότητας και της ψηφιακής αυτοέκφρασης, είναι επιτακτικό να δοθεί προτεραιότητα στην προστασία των ατομικών δικαιωμάτων αλλά και στην διαφύλαξη της ψυχικής υγείας των χρηστών. Έτσι θα διασφαλιστεί ότι ο ψηφιακός χώρος παραμένει ένας τόπος όπου οι χρήστες μπορούν ελεύθερα να εκφράζονται χωρίς να θέτουν σε κίνδυνο την ιδιωτικότητά, την αυτονομία και την ευημερία τους.
*Η Αυγή Σαουλίδου είναι Νομικός και Υπεύθυνη Προστασίας Δεδομένων στο Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας.